«Κύριε, η εν πολλαίς αμαρτίαις περιπεσούσα γυνή…»
Το 1942 ο δεκαεπτάχρονος Μίκης Θεοδωράκης, κάτοικος, εκείνη την εποχή, της Τρίπολης, προχώρησε στη σύνθεση του πρώτου πολυφωνικού του έργου, μελοποιώντας το ιδιόμελο «Τροπάριο της Κασσιανής» για τετράφωνη ανδρική χορωδία. Η πρώτη δημόσια εκτέλεσή του πραγματοποιήθηκε τη Μεγάλη Τρίτη του 1942 στην εκκλησία της Αγίας Βαρβάρας στην Τρίπολη.
Το ιδιόμελο τροπάριο «Κύριε, η εν πολλαίς αµαρτίαις περιπεσούσα γυνή» γράφτηκε στις αρχές του ένατου αιώνα από την βυζαντινή ηγουμένη, ποιήτρια, συνθέτρια και υμνογράφο Κασσιανή [ή Κας(σ)ία ή Εικασία ή Ικασία], αποτελεί ένα από τα γνωστότερα έργα της βυζαντινής υμνογραφίας και ψάλλεται το βράδυ της Μεγάλης Τρίτης.
Την Πρωταπριλιά του 1977 το «Τροπάριο της Κασσιανής» με τετράφωνη, μικτή χορωδία και ορχήστρα, παρουσιάστηκε, σε ενορχήστρωση, διδασκαλία και διεύθυνση του συνθέτη Σωκράτη Βερνάρδου σε συναυλία (άγνωστος ο χώρος), ηχογραφήθηκε ζωντανά και, ένα χρόνο μετά, κυκλοφόρησε από τη Minos στην πρώτη πλευρά ενός δίσκου 33 στροφών, έχοντας στην άλλη όψη την άποψη του Μίκη Θεοδωράκη σε δυο χερουβικά (με σολίστα τον Κυριάκο Καλαϊτζίδη) και στο «Σε υμνούμεν», που γράφτηκαν την ίδια, περίπου, εποχή με το «Τροπάριο της Κασσιανής». (Τόσο στο οπισθόφυλλο της αρχικής έκδοσης του δίσκου βινυλίου, όσο και στις μεταγενέστερες επανεκδόσεις του σε cd, το 1995 και το 2006, η πληροφορία που μεταφέρεται είναι πως «η ηχογράφηση έγινε στο χώρο της συναυλίας της 1/4/77», χωρίς να αναφέρεται ποιος είναι ο χώρος αυτός).
Στο οπισθόφυλλο του δίσκου ο Μίκης Θεοδωράκης μεταφέρει το κλίμα της δύσκολης εποχής που γράφτηκε το «Τροπάριο»:
«Την εποχή του Αλβανικού πολέμου βρισκόμουν στην Τρίπολη. Τότε πήραμε την πρωτοβουλία, εγώ και μερικοί φίλοι μου, να δημιουργήσουμε μια μεγάλη παιδική χορωδία (είμαστε όλοι 13-16 χρονών), για να πούμε στους δρόμους τα κάλαντα, να μαζέψουμε χρήματα, να φτιάξουμε δέματα και να πάμε στο Λουτράκι να τα διανείμομε στους τραυματίες προσφέροντάς τους συγχρόνως κι ένα ψυχαγωγικό πρόγραμμα. Έτσι κι έγινε.
Έχοντας μία χορωδία στα χέρια μου έγραψα πολλές συνθέσεις, κυρίως Εθνικού περιεχομένου, όπως το απαιτούσαν οι στιγμές. Αργότερα έγραψα πολλά τραγούδια πάνω σε στίχους Χατζόπουλου, Γρυπάρη, Σολωμού, Παλαμά, που τα τραγουδούσαμε τις νυχτερινές μας καντάδες.
Σε λίγο ήρθαν οι Γερμανοί. Κατοχή. Τότε ο βασικός πυρήνας της χορωδίας μεταφέρθηκε στην εκκλησία του Προφήτη Ηλία και αργότερα στην Αγία Βαρβάρα. Μας άρεσε να ψέλνουμε και το ρεπερτόριό μας περιέλαβε σιγά σιγά όλα τα γνωστά εκκλησιαστικά χορωδιακά τραγούδια (ύμνους). Είχαμε και συναγωνισμό με άλλες εκκλησιαστικές χορωδίες και ψαλτάδες. Πρώτος και καλύτερος πάντως ο Μπάρμπα – Γιάννης ο Κούρος, εφευρέτης της “Αρκαδικής Μουσικής”.
Για να πλουτίσω το ρεπερτόριο της μικρής χορωδίας που διηύθυνα και κυρίως για να βρω μια ευκαιρία ν’ακούσω τη μουσική μου τραγουδισμένη έγραψα από το 1940 ως το 1943 πάμπολλους εκκλησιαστικούς ύμνους. Είκοσι και πλέον “Χερουβικά”, πολλά “Σε υμνούμεν”, “Δοξαστικά” και κορύφωση όλων την “Κασσιανή”.
Την εποχή εκείνη η μουσικές μου γνώσεις ήσαν ελάχιστες. Το μοναδικό μου σχολειό, η Εκκλησία, οι χορωδίες, οι μπάντες, τα πανηγύρια, και τα τραγούδια της μόδας.
Έγραφα μουσική με την βοήθεια ενός βιολιού. Αργότερα μιας κιθάρας και τέλος, κορύφωση, ενός μικρού αρμόνιου που νοικιάσαμε, πιάνο δεν είχα. Μόνο μ’ άφηναν πότε, πότε, μερικοί πλούσιοι φιλόμουσοι, να πηγαίνω στο σαλόνι τους να μελετώ. Όμως αυτό γινόταν σπάνια. Έτσι σιγά σιγά πήρα τη συνήθεια να συνθέτω χωρίς όργανα, μόνο με το μυαλό. Κάπως έτσι πρέπει να έγραψα και τους ύμνους του δίσκου αυτού. Φυσικά στις πρόβες πολύ συχνά άλλαζα κάποια συγχορδία όταν έβρισκα ότι δεν ανταποκρινότανε σ’ αυτό που είχα φανταστεί.
Για την ΚΑΣΣΙΑΝΗ κάναμε πρόβες πάνω από έξι μήνες. Μια ώρα για κάθε φωνή. Σήμερα ακόμα όσοι πήραν μέρος στην πρώτη και τελευταία της εκτέλεση (1942 στην Αγία Βαρβάρα) θυμούνται το μέρος τους με τις… νότες.
Τι έκπληξη λ.χ. όταν στα 1969 με μεταφέρανε συνοδεία από τη Ζάτουνα στην Τρίπολη κι εγώ ζήτησα να αγοράσω τάχα λίγο τυρί. Ήταν για να μπω στο παντοπωλείο του Θεοδώρου να δω ένα φίλο. Μπήκαμε και τότε πίσω από τα τυριά ακούστηκε η δεύτερη φωνή της ΚΑΣΣΙΑΝΗΣ με τις νότες!
Στην πρεμιέρα μας τίμησε με την παρουσία του και ο Ευάγγελος Παπανούτσος που τότε ήταν διευθυντής της Παιδαγωγικής Ακαδημίας Τριπόλεως. Όλη η Τρίπολη ήταν επί ποδός! Ο Κούρος παρουσίαζε την ΚΑΣΣΙΑΝΗ του στη Μητρόπολη και ο ΜΟΤ (Μουσικός Όμιλος Τριπόλεως) την ΚΑΣΣΙΑΝΗ του πρώτου μου δασκάλου μουσικής, του Παπαβασιλόπουλου… Μοιράστηκαν ως και προκηρύξεις και οι Ιταλοί έκαναν συλλήψεις… Μερικοί φανατίστηκαν και ένα κλίμα… πολεμικό προηγήθηκε από την Μεγάλη Τρίτη. Όμως το βράδυ μετά τις θριαμβευτικές – για όλους – εκτελέσεις μαζευτήκαμε σε μια ταβέρνα όπου ξαναψάλλαμε και τις τρεις ΚΑΣΣΙΑΝΕΣ!
Ευχαριστώ τον Σωκράτη Βερνάρδο και τους συνεργάτες του καθώς και τον Μάκη Μάτσα γιατί ύστερα από 35 και πλέον χρόνια ξανακούγεται αυτή η μουσική».
Μίκης Θεοδωράκης.
Τη Μεγάλη Τρίτη του 2002 το έργο παρουσιάστηκε στην εκκλησία της Αγίας Βαρβάρας στην Τρίπολη. Εκεί, ο Μίκης Θεοδωράκης διάβασε τα παρακάτω λόγια:
«Όλοι οι παλιοί Τριπολιτσιώτες θα θυμούνται ασφαλώς τη μάχη των “Τριών Κασσιανών”, όπως την αποκάλεσαν τότε. Πραγματικά, μέσα στη νύχτα της ξένης Κατοχής, στα 1942, στην Τρίπολη, τρεις χορωδίες παρουσίασαν την Μεγάλη Τρίτη τρεις “Κασσιανές” τριών συνθετών που ζούσαν στην Τρίπολη, σε τρεις διαφορετικές εκκλησίες. Στον Προφήτη Ηλία ο Μουσικός Όμιλος Τριπόλεως με συνθέτη τον καθηγητή της Μουσικής και δάσκαλό μου Παπασταθόπουλο, στον Άγιο Βασίλειο ο δεξιός ψάλτης της Μητρόπολης, ο Κούρος, με δική του σύνθεση βασισμένη στην Αρκαδική Μουσική και τέλος ο υποφαινόμενος στην Αγία Βαρβάρα, όπου ήμουν μόνιμος διευθυντής της μικρής χορωδίας, προετοίμαζα τη δική μου ΚΑΣΣΙΑΝΗ. Οι δικές μου πρόβες κράτησαν έναν ολόκληρο χρόνο. Στο μεταξύ ο Μητροπολίτης – δεν θυμάμαι για ποιο λόγο – είχε αφορίσει τον Κούρο που αναγκάστηκε να εκτελέσει το έργο του σ’ ένα ξωκλήσι έξω από την πόλη.
Όσο πλησίαζε η μεγάλη μέρα, ανέβαινε ο πυρετός. Η κάθε εκκλησία, η κάθε χορωδία και ο κάθε συνθέτης είχε τους φανατικούς οπαδούς του. Ως και παράνομες (απαγορευμένες από τις αρχές της Κατοχής) προκηρύξεις άρχισαν να μοιράζονται προκειμένου η μια εκκλησία να νικήσει την άλλη σε προσέλευση κόσμου, σε δημοσιότητα, σε λάμψη.
Την εποχή εκείνη στην Τρίπολη λειτουργούσε η Παιδαγωγική Ακαδημία με διευθυντή τον Ευάγγελο Παπανούτσο, τον οποίο εγώ και η παρέα μου είχαμε παρακαλέσει να μας μυήσει στον κόσμο της Φιλοσοφίας. Ήμαστε δηλαδή, μαθητές του με την… αρχαϊκή έννοια της λέξης. Ο Παπανούτσος είχε παρευρεθεί στην πρώτη συναυλία μουσικής δωματίου με συνθέσεις μου που δόθηκε στο σπίτι του Ελληνοαμερικανού Μεϊντανή και μάλιστα στο τέλος σηκώθηκε και μίλησε με λόγια θερμά για τα έργα που άκουσε.
Έτσι και μόνο η παρουσία του Παπανούτσου στη δική μου ΚΑΣΣΙΑΝΗ αποτελούσε ένα… στρατηγικό πλεονέκτημα, δεδομένου ότι όπου πήγαινε αυτός, ακολουθούσε σύσσωμη η τοπική… ιντελιγκέντσια!
Στο μεταξύ οι Ιταλοί παρακολουθούσαν με ανοικτό το στόμα τα τεκταινόμενα. Δεν μπορούσαν με κανέναν τρόπο να πιστέψουν ότι όλη αυτή η πυρετώδης ζύμωση με τις συζητήσεις, τις αντιπαραθέσεις, τους διαπληκτισμούς και τέλος τις προκηρύξεις αφορούσε μια μάχη… μουσική. Πιάσανε μερικούς με προκηρύξεις και δεν πιστεύανε στα μάτια τους όταν ο μεταφραστής τους διάβαζε λ.χ. “Λαέ της Τρίπολης, όλοι στην Κασσιανή του Κούρου”, είτε τέλος “Πατριώτες, ελάτε στην Αγία Βαρβάρα ν’ακούσετε μια μοναδική “Κασσιανή”!
Λίγο πριν από την παρουσίαση του έργου ένας Αυστριακός αξιωματικός που δήλωνε μαέστρος στην Όπερα της Βιέννης ζήτησε να παρευρεθεί σε πρόβα που έγινε στο σπίτι μου. Ήρθε με άλλους δύο αξιωματικούς της Βέρμαχτ, κοίταξε προσεκτικά τις παρτιτούρες και μας παρακάλεσε να ξεκινήσουμε. Την τετράφωνη ανδρική χορωδία τη διηύθυνα εγώ, ενώ η νεαρή πιανίστα Αποστολάκη συνόδευε στο αρμόνιο. Το ενδιαφέρον των ξένων, που φαίνεται γνώριζαν καλά μουσική, κορυφώθηκε όταν τραγούδησε το σόλο του ο βαρύτονος Νίκος Σαλίβερος, μόνιμος λοχίας, στον οποίο ο αξιωματικός – μαέστρος έδωσε αμέσως την κάρτα του και τον κάλεσε… στη Βιέννη».
Η Μεγάλη Τρίτη ήταν μια υπέροχη ανοιξιάτικη μέρα. Θυμάμαι ότι είχαμε ανεβεί μαζί με τον σολίστ στο καμπαναριό για μια τελευταία πρόβα. Από ‘κει βλέπαμε τον κόσμο να συρρέει και να γεμίζει τον κήπο της Εκκλησίας, φορώντας τα γιορτινά του. Η χορωδία ήταν τοποθετημένη στον γυναικωνίτη κι εγώ διηύθυνα με την πλάτη στο κοινό. Πρόλαβα όμως να δω στις πρώτες θέσεις τον πολύτιμο Παπανούτσο, τον Νίκο Δεληβοριά, τον “σταρ” δικηγόρο και μετέπειτα δήμαρχο της Απελευθέρωσης και πολλές άλλες σημαντικές προσωπικότητες.
Απ’ τη μεριά του ο πατέρας μου, διευθυντής της Νομαρχίας, έφερε μαζί του το άνθος του υπαλληλικού κόσμου. Δικαστικούς, ταμειακούς, εφοριακούς, υπαλλήλους της Νομαρχίας και αξιωματικούς της Χωροφυλακής. Είχα μαζί μου το “κατεστημένο” της μικρής μας πόλης κι αυτό μου έδινε μια δίκαιη υπεροχή επί των… αντιπάλων μου. Πού να ήξερα ότι οι όροι θα ανατραπούν στη μέλλουσα ζωή μου ώστε ο πρώτος υπουργός που παρέστη ποτέ σε συναυλία μου να είμαι… εγώ ο ίδιος!.
Στο τέλος της Ακολουθίας ο μέγας Παπανούτσος περιστοιχιζόμενος από τους εκλεκτούς του φίλους με περίμενε στον κήπο για να με συγχαρεί. Πόσοι έχουν απομείνει σήμερα από τους χορωδούς που ήσαν ως επί το πλείστον συμμαθητές μου; Νομίζω ότι δυστυχώς δεν έχει απομείνει παρά μονάχα ένας που ζει στην Τρίπολη συνταξιούχος, ο φίλος μου Τάκης Δημητρακόπουλος. Ο Γιώργος Κουλούκης, ποιητής της ΕΒΔΟΜΗΣ ΣΥΜΦΩΝΙΑΣ μου, Μακρονησιώτης κι αυτός, ο οποίος συμμετείχε στη χορωδία ως βαρύτονος, έφυγε την προηγούμενη εβδομάδα.
Καθώς γράφω με μεγάλη συγκίνηση αυτές τις γραμμές, μου ήρθε ξαφνικά στον νου η σκέψη ότι η ΚΑΣΣΙΑΝΗ μου ήταν έργο Φιλίας. Πραγματικά το κίνητρό μου ήταν να γράψω ένα σύνθετο έργο για τους φίλους μου που τραγουδούσαν τότε τα πρώτα μου τραγούδια σε εκδρομές και καντάδες κάτω από τα παράθυρα των αγαπημένων μας κοριτσιών.
Πέρασαν ακριβώς 61 χρόνια. Πέρυσι η Χορωδία της Τρίπολης έψαλλε την ΚΑΣΣΙΑΝΗ μου στην ίδια εκκλησία, την Αγία Βαρβάρα. Φέτος θα την ψάλει στον Άγιο Παντελεήμονα Αχαρνών. Θα ήθελα να απευθύνω στον μαέστρο της Χορωδίας αυτής κ.Γαργαλιώνη κα σε όλα τα μέλη της ένα μεγάλο “ευχαριστώ”. Όπως και στον Αντώνη Κοντογεωργίου και στα μέλη της Χορωδίας της ΕΡΤ, που την ερμήνευσαν χθες στον Άγιο Νικόλαο της Καλύμνου.
Για να κλείσω, θα πρέπει να πω ότι το ίδιο βράδυ οι τρεις “αντίπαλες” χορωδίες, οι τρεις συνθέτες κ.λπ. συναντηθήκαμε σε μια υπόγεια ταβέρνα, φάγαμε, ήπιαμε, φιληθήκαμε ιπποτικά μεταξύ μας και τέλος τραγουδήσαμε και τις τρεις “Κασσιανές” αφήνοντας την επόμενη μέρα άφωνους τόσο τους οπαδούς μας όσο και τις Αρχές Κατοχής που για πρώτη φορά στη ζωή τους είδαν να ξετυλίγεται μπροστά τους ένας αδυσώπητος μουσικός πόλεμος με ένα τέτοιο αναπάντεχο τέλος. Θα είπαν ασφαλώς μέσα τους “αυτοί οι Έλληνες είναι τρελοί…”». *
* Από το ένθετο τoυ cd «Μίκης Θεοδωράκης / Κασσιανή – Θεία Λειτουργία» που κυκλοφόρησε το 2006 από τη Minos – Emi.
Στο video μπορείτε να ακούσετε ολόκληρο τον δίσκο.
