Το 2006 ο Θανάσης Παπακωνσταντίνου κυκλοφόρησε ένα album που έδειχνε και εξακολουθεί να δείχνει «ξένο» με την υπόλοιπη δισκογραφία του, αυτή που προηγήθηκε και εκείνη η οποία ακολούθησε. Το «Η Βροχή Από Κάτω» ήταν πριν από όλα οργανικό στην πλειονότητα του και τα λιγοστά κομμάτια που είχαν φωνητικά (με μόνη εξαίρεση ίσως το μοναδικό το οποίο ερμήνευε η Μάρθα Φριντζήλα) δεν θύμιζαν καθόλου τραγούδια, του δημιουργού ή οποιουδήποτε άλλου. Δεν είναι καθόλου παράξενο ότι δεν άρεσε στην πλειονότητα του κοινού του Θ. Π. που σε ένα μεγάλο ποσοστό του ίσως δεν αντιλήφθηκε καν ότι κυκλοφόρησε ή το ξέχασε πολύ σύντομα και προφανώς είναι το CD του το οποίο πούλησε λιγότερα αντίτυπα από κάθε άλλο.
Όπως είχε πει τότε ο Θανάσης Παπακωνσταντίνου, στη συνέντευξη Τύπου, στην οποία παρουσιάστηκε το «Η Βροχή Από Κάτω», βάση του ήταν τα προγράμματα δημιουργίας μουσικής σε υπολογιστή που μόλις είχε «ανακαλύψει», δεν τα γνώριζε και πειραματιζόταν και «έπαιζε» μαζί τους παρά τα χρησιμοποιούσε κανονικά. Υπήρχαν βέβαια και όργανα που έπαιζε ο ίδιος και μερικοί άλλοι μουσικοί αλλά και αυτά είχαν δεχθεί ηλεκτρονική επεξεργασία με αποτέλεσμα κάποιες φορές το ηχόχρωμα τους να ήταν κυριολεκτικά αγνώριστο. Αντίστοιχα και οι συνθέσεις δεν είχαν καμία σχέση με την λαϊκή ή την παραδοσιακή μουσική μας αλλά υιοθετούσαν «τεθλασμένες» ή και σπασμένες, παράξενες ή και πειραματικές φόρμες δίχως γραμμική μελωδική και αρμονική εξέλιξη. Συνολικά ο ήχος ήταν σαφώς ηλεκτρονικός και θα μπορούσαμε να αποκαλέσουμε το «Η Βροχή Από Κάτω» abstract experimental electronica με μια αρκετά έντονη ambient διάσταση.
Για όποιον/α βέβαια είχε παρατηρήσει προσεχτικά την μέχρι τότε διαδρομή του το «Η Βροχή Από Κάτω», αν και απρόσμενο, δεν είχε έρθει από το πουθενά. Είχαν προηγηθεί δύο δίσκοι, το «Βραχνός Προφήτης» και κυρίως το «Αγρύπνια», με τις όχι απλά ασυνήθιστες αλλά εντελώς ανορθόδοξες για το ύφος των τραγουδιών του Θανάση Παπακωνσταντίνου, ενορχηστρώσεις του Μπάμπη Παπαδόπουλου, ηλεκτρικού κατά κύριο λόγο κιθαρίστα και βέβαια μέλους των Τρύπες οι οποίοι βρίσκονταν τότε λίγο πριν το τέλος της διαδρομής τους.
Ακόμα πιο σημαντικό όμως ήταν το «Τα Ζωντανά» στο οποίο οδήγησαν τα δύο προηγούμενα και επίσης προηγήθηκε το 2004. Ένα διπλό CD δηλαδή με αποσπάσματα από ζωντανές εμφανίσεις του Θανάση Παπακωνσταντίνου, στις οποίες τον συνόδευαν οι Λαϊκεδέλικα, η μπάντα την οποία είχε σχηματίσει για την περίσταση και διηύθυνε επί σκηνής ο Μπάμπης Παπαδόπουλος και πάλι. Όπως ακριβώς έδειχνε το όνομα τους οι Λαϊκεδέλικα ήταν μια rock μπάντα που έπαιζε λαϊκά τραγούδια ή, αντίστροφα, μια λαϊκή ορχήστρα η οποία έπαιζε rock, όπως και αν έχει πάντως ένα στην κυριολεξία συναρπαστικό ενόργανο σύνολο που μας φιλοδωρούσε ως bonus στο CD με μια εξαίρετη εκτέλεση του…«Guns Of Brixton» των Clash.
Υπήρξε όμως και συνέχεια, μετά το «Η Βροχή Από Κάτω». Αφού δηλαδή μεσολάβησαν τα πιο τυπικά για το ύφος του τραγουδοποιού «Διάφανος» και «Ο Σαμάνος» (με ερμηνευτή τον Διονύση Σαββάπουλο) το «Ο Ελάχιστος Εαυτός» του 2011 σχεδόν ξεκινούσε από εκεί που είχε σταματήσει το «Τα Ζωντανά» με τον σολίστ του βιολιού και της βιόλας – και ήδη επί πολλά χρόνια στενό συνεργάτη του Θανάση Παπακωνσταντίνου. – Φώτη Σιώτα να υπογράφει αυτή τη φορά τις ακόμα πιο ανανεωτικές από εκείνες του Μπάμπη Παπαδόπουλου ενορχηστρώσεις αλλά και τρόπο εκτέλεσης.
Παράλληλα με όλα αυτά ο Θανάσης Παπακωνσταντίνου τελειοποιούσε, ολοκλήρωσε και εντέλει στέγασε σε ειδικά διαμορφωμένο για αυτόν τον σκοπό κτίριο το στούντιο ηχογραφήσεων που είχε φτιάξει αρκετά χρόνια πριν και ονομάζεται (όπως και το δισκογραφικό label του) Αχός. Με εμβόλιμο το «Μαγγανείες», το album με τραγούδια που έγραψε για τον Γιάννη Χαρούλη ο οποίος τα ερμήνευσε, εκεί ηχογραφήθηκε το (κατά την γνώμη μου ο δίσκος του με την πλέον προσωπική από όλους θεματολογία αλλά αυτό είναι αντικείμενο άλλου κειμένου) «Πρόσκληση Σε Δείπνο Κυανίου» του ’14.
Σε αυτό ο Θανάσης Παπακωνσταντίνου είχε αναλάβει – όπως και στο «Η Βροχή Από Κάτω» - εξολοκλήρου την παραγωγή και τις ενορχηστρώσεις με, παράδοξο ή μη, αποτέλεσμα τον πιο πειραματικό, ακόμα και «ακραίο», δίσκο του με τραγούδια μέχρι τώρα. Είναι ενδεικτικό ότι σε κάποια σημεία έπαιζε…ηλεκτρική κιθάρα, όργανο που δεν είχε καν πιάσει μέχρι τότε! Τα «Με Στόμα Που Γελά» και «Απροστάτευτος» που ακολούθησαν ήταν αρκετά πιο «συμβατικά» αλλά αυτό μάλλον οφείλεται στο ότι ήταν πολύ περισσότερο δίσκοι του Σωκράτη Μάλαμα ο οποίος ερμήνευε τα τραγούδια παρά προσωπικοί του.
Στο σημείο αυτό είναι χρήσιμο να πούμε μερικά πράγματα για την μουσική – και ίσως όχι μόνο – προσωπικότητα του Θανάση Παπακωνσταντίνου. Ως τραγουδοποιός εκκινεί κατά κανόνα από τους στίχους, αυτό είναι το δυνατότερο στοιχείο του και σίγουρα εκείνο που τον έκανε να αποκτήσει αρχικά το πολυάριθμο και αρκούντως φανατικό κοινό του. Σαν ακροατής ερευνά ένα πάρα πολύ μεγάλο όγκο και εύρος μουσικής και είναι εξαιρετικά «ανοιχτός» στα ακούσματα του.
Οσο παράδοξο όμως και αν φαίνεται σε κάποιους/ες δεν περιορίζεται στην λαϊκή και την παραδοσιακή μουσική μας, ούτε καν εντός του ελλαδικού χώρου. Ακούει οποιαδήποτε μουσική του τραβήξει την προσοχή και του φανεί ενδιαφέρουσα από πάρα πολλά μέρη του κόσμου. Καθώς όμως δεν γνωρίζει άλλη γλώσσα εκτός από την ελληνική, ούτε καν αγγλικά, κατά δική του παραδοχή η επαφή του με όλες αυτές τις μουσικές γίνεται, τουλάχιστον αρχικά και για μεγάλο διάστημα, διαμέσου μόνο του ήχου.
Δεύτερο και πολύ καθοριστικό στοιχείο είναι ότι, αντίθετα με την συντριπτική πλειονότητα του κοινού του που ελκύεται από τα όντως πολλά και ανάγλυφα αποτυπωμένα συναισθήματα των τραγουδιών του, ο Θανάσης Παπακωνσταντίνου λειτουργεί εξίσου, αν όχι και περισσότερο, με την λογική, το συνειδητό από όσο με τα συναισθήματα και το υποσυνείδητο. Το πνεύμα του είναι πρώτιστα αυτό του μηχανολόγου μηχανικού, του επαγγέλματος που σπούδασε και εξάσκησε για αρκετά χρόνια μέχρι οι συνθήκες να του επιτρέψουν να αφοσιωθεί στο πάθος του, την μουσική.
Τέλος ο Θανάσης Παπακωνσταντίνου είναι αυτό που διεθνώς αποκαλείται storyteller, ανήκει δηλαδή στην πολύ μεγάλη παράδοση των Κελτών και πολλών άλλων λαών του αφηγητή ιστοριών. Τα τραγούδια του δεν είναι ενσταντανέ ή και selfies κάποιων εικόνων ή καταστάσεων αλλά αφηγούνται ιστορίες, άλλες που τις έχει επινοήσεις και άλλες αληθινές. Αλλοτε ολόκληρες αλλά συνήθως τμήματα τους, έχοντας όμως απόλυτη επίγνωση και προσπαθώντας να το καταστήσει αντιληπτό και στο ακροατήριο ότι υπάρχουν και τα προηγούμενα μέρη τους και η συνέχεια τους.
Το βιοχημικό στοιχείο της αστικότητας
Σήμερα κυκλοφορεί στις ψηφιακές πλατφόρμες και σε CD (θα ακολουθήσει κα η έκδοση σε βινύλιο στις αρχές του ’24) ο νέος δίσκος του Θανάση Παπακωνσταντίνου «Urbanum». Ερχεται μετά από μια διαδικασία δημιουργίας και ηχογράφησης η οποία διήρκεσε σχεδόν δύο χρόνια και, δέκα επτά ολόκληρα χρόνια μετά, είναι η συνέχεια ή, αν το προτιμάτε έτσι, το «δεύτερο μέρος» του «Η Βροχή Από Κάτω». Ταυτόχρονα όμως είναι σχεδόν τόσο διαφορετικό από αυτό όσο ήταν εκείνο από την υπόλοιπη δισκογραφία του Θανάση Παπακωνσταντίνου.
Τι σημαίνει "Urbanum"
Ας ξεκινήσουμε από τον μυστηριώδη «λατινογενή» τίτλο «Urbanum», μια λέξη που δεν πρόκειται να βρείτε σε κανένα λεξικό όσο υπομονετικά και αν την αναζητήσετε. Σε ένα πρώτο επίπεδο φαίνεται να προέρχεται από το urban, το αστικό περιβάλλον δηλαδή. Αν όμως αφαιρέσουμε το b θα μπορούσε να παραπέμπει και στο Uranus, τον θεό της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας Ουρανό δηλαδή. Και αν στο Uranus αφαιρέσουμε τα δύο τελευταία γράμματα και τα αντικαταστήσουμε με το -ium έχουμε το uranium, το μέταλλο το οποίο έχει τον αριθμό 92 στον πίνακα περιοδικών χημικών στοιχείων και είναι το βαρύτερο από αυτά που συναντάμε στη φύση. Urbanum λοιπόν θα μπορούσε να είναι μια νοητή πόλη η οποία βρίσκεται στον ουρανό αλλά η βαρυτική δύναμη την έλκει συνεχώς προ την γη; Πιθανόν ναι, εξίσου πιθανόν όμως κα όχι.
Όπως και το «Η Βροχή Από Κάτω» το «Urbanum» είναι στην πλειονότητα του ένα οργανικό album, επικοινωνεί δηλαδή όσα έχει να πει διαμέσου της «καθαρής» μουσικής, επί της ουσίας του ήχου. Στα λίγα κομμάτια που υπάρχουν φωνητικά τα κείμενα – καθώς σίγουρα δεν πρόκειται για «στίχους» - είναι κατά κανόνα πολύ σύντομα, σε μία περίπτωση ένα απόσπασμα από τη «Μήδεια» του Ευρυπίδη σε μετάφραση Παντελή Πρεβελάκη.
Είπα στον Θανάση Παπακωνσταντίνου ότι για εμένα είναι ελληνικό hip – hop σε μια πολύ ιδιαίτερη μορφή του και πολύ σεμνά μου απάντησε ότι δεν μπορεί να πει τίποτα για αυτό καθώς έχει ακούσει ελάχιστα πράγματα από το ιδίωμα. Θα επιμείνω όμως καθώς η απαγγελία του μπορεί να μην έχει μεν το flow του rap αλλά ο τρόπος που η φωνή τοποθετείται και εντάσσεται μέσα στο συνολικό ηχητικό οικοδόμημα δεν θα μπορούσε να είναι περισσότερο hip-hop, έστω και ερήμην του ιδίου. Όπως είχε κάνει παλαιότερα και με την μητέρα του στο τελευταίο τραγούδι «Σι Κλαιν Κι Τα Κλαδιά» ακούγεται ο πατέρας του, ο Αριστοτέλης Παπακωνσταντίνου, να τραγουδά αποσπάσματα από το παραδοσιακό «Γκαντάρας» αλλά η φωνή του είναι ένα ακόμα, έστω και δομικό, στοιχείο του ηχητικού συνόλου.
Όπως προανέφερα ο Θανάσης Παπακωνσταντίνου ειτουργεί, τουλάχιστον εξίσου με το υποσυνείδητο, με το συνειδητό. Η διαφορά σε αυτή την περίπτωση είναι ότι λειτούργησε στον μεγαλύτερο βαθμό ενστικτωδώς, με την μουσική γραφή του σε μεγάλο βαθμό να είναι το αντίστοιχο της συνειρμικής όσον αφορά στα κείμενα.
Όμως και ο αφηγητής ιστοριών Θανάσης Παπακωνσταντίνου είναι εδώ, μόνο που τις αφηγείται με ήχους και όχι με λέξεις, συμπληρώνοντας ίσως την αφήγηση του με τους τίτλους των κομματιών. Δώδεκα σύντομες αυτοτελείς ιστορίες οι οποίες όμως θα μπορούσαν να είναι και ισάριθμα κεφάλαια μιας μεγαλύτερης την οποία μόνον ο Θ. Π. γνωρίζει ποια είναι και γιατί προτίμησε να μη την αποκαλύψει στην ολότητα της.
Τα εκφραστικά μέσα είναι πολλά και ποικίλα. Υπάρχουν δύο ντράμερ που εναλλάσσονται και συνδυάζονται σε μια πληθώρα κρουστών, κοντραμπάσο όταν είναι απαραίτητο, πιάνο/keyboards ενώ στην πρώτη γραμμή βρίσκονται τα σαξόφωνα του Νίκου Δημηνάκη και η τρομπέτα του Ανδρέα Πολυζωγόπουλου και βέβαια η Βάσω Δημητρίου, η μόνη Ελληνίδα βιρτουόζος της ηλεκτρικής κιθάρας αλλά και ικανότατη σε αρκετά άλλα νυκτά έγχορδα.
Ο Κωνσταντής Παπακωνσταντίνου, ο ένας από τους δίδυμους γιους του Θανάση Παπακωνσταντίνου και ήμισυ του ηγετικού διδύμου του θαυμάσιου γκρουπ Largo, παίζει ακουστική και ηλεκτρική κιθάρα σε κάποια κομμάτια. Οσο για τον ίδιο τον δημιουργό, όσο έκπληξη και αν προξενεί αυτό, κυρίως παίζει synthesizers (και κάποια ακόμα keyboards) και χειρίζεται τα πάρα πολλά samples. Σε ελάχιστα κομμάτια θυμάται την μπουζοκομάνα του αλλά ο τρόπος που την παίζει και ιδίως την επεξεργάζεται ηλεκτρονικά την διαφοροποιεί στο έπακρο σε σχέση με το πως ακούγεται στα τραγούδια του, στο στούντιο και στη σκηνή.
Αν το «Η Βροχή Από Κάτω» ήταν διευρυντική και πολύ ιδιαίτερη electronica το «Urbanum» είναι αδύνατο να καταχωρηθεί κάπου. Ενυπάρχουν σε αυτό σε διαφορετικές αναλογίες το rock, η jazz, ένα πολύ μεγάλο εύρος της world music, ανάμεσα του και κάποια στοιχεία της ελληνικής μουσικής αλλά χρησιμοποιημένα σχεδόν εντελώς out of context, με έναν τρόπο που δεν έχει καμία σχέση με τον συνηθισμένο, ακόμα για τον ίδιο τον δημιουργό, μια δόση «καλυμμένου» noise και αρκετός, περισσότερος πάντως από όσο φαίνεται σε πρώτο επίπεδο, πειραματισμός. Πειραματισμός όμως που ποτέ δεν γίνεται αυτοσκοπός, προκύπτει εντελώς αυθόρμητα, ίσως και χωρίς καν να το συνειδητοποιούν ο Θανάση Παπακωνσταντίνου και οι συνεργάτες του ότι πειραματίζονται.
Στα δέκα επτά χρόνια που έχουν περάσει από το «Η Βροχή Από Κάτω» ο Θανάσης Παπακωνσταντίνου κατέκτησε μια πολύ μεγαλύτερη ωριμότητα και παράλληλα αποκόμισε φυσικά πολύ μεγάλη εμπειρία και τολμώ να πω ακόμα και σοφία. Το «Urbanum» είναι μια εργασία ενστικτώδης και αυθόρμητη και ταυτόχρονα απόλυτα συγκροτημένη, πολυπαραγοντική, πολυσυλλεκτική, πολυεδρική, πολυπρισματική, με πολλαπλές οπτικές γωνίες παρατήρησης του κόσμου γύρω της και προσφέροντας ανάλογα πολλές για την θέαση/ακρόαση της. Ερχεται από έναν δημιουργό που είναι πλέον σε πλήρη αρμονία με τον εαυτό του και για αυτό και στη μέγιστη δυνατή με τον κόσμο γύρω του, πριν από όλα με την φύση την οποία τόσο αγαπά και εντέλει το σύμπαν.
Ο ίδιος γνωρίζει πως να αφήνεται στην εντροπία και να την αξιοποιεί αλλά μην επιτρέποντας της ποτέ να τον παρασύρει εκτός τροχιάς και να τον απομακρύνει από την προσεχτικά χαραγμένη κατεύθυνση του. Αν έπρεπε να δανειστώ έναν όρο από τα μαθηματικά θα έλεγα ότι δεν ακολουθεί την θεωρία των παιγνίων αλλά αυτή των λελογισμένων πιθανοτήτων. Συνεπέστατος διεθνιστής τόσο στην πολιτική ιδεολογία του όσο και στην μουσική πράξη του με το «Urbanum» χτίζει μια άυλη, καθότι ηχητική, αλλά και απόλυτα στέρεη γέφυρα. Λάρισα, Τύρναβος, Μεταξοχώρι, Ελλάδα προς τον υπόλοιπο κόσμο αλλά και με την αντίθετη κατεύθυνση απολύτως ελεύθερη και ανοιχτή στην κυκλοφορία. Γιατί αν μπορείς να πας κάπου πρέπει και όποιος/α βρίσκεται εκεί να μπορεί να πάει εκεί όπου βρισκόσουν εσύ. Αλλιώς θα είναι αδύνατο και για εσένα να επιστρέψεις και τα ταξίδια άνευ επιστροφής ποτέ δεν αξίζουν καν τον κόπο για να τα κάνεις.
Είναι ο πιο τολμηρός και ρηξικέλευθος δίσκος;
Είναι το «Urbanum» ο πιο τολμηρός και ρηξικέλευθος δίσκος έχει κυκλοφορήσει ποτέ τραγουδοποιός από την Ελλάδα; Για εμένα αναμφίβολα ναι. Θα αρέσει στο κοινό του.; Καθώς αν το «Η Βροχή Από Κάτω» ήταν μια φορά «δύσκολο» ακρόαμα αυτό είναι δέκα η εκτίμηση μου είναι πως όχι, το μεγαλύτερο μέρος του ίσως να μην μπορεί καν να αντιληφθεί το τι κάνει σε αυτό ο Θανάσης Παπακωνσταντίνου έτσι ώστε η κυκλοφορία του να συνιστά μια γενναία πράξη για εκείνον.
Το «Urbanum» είναι ένας δίσκος που, πριν και πάνω από όλα, αδιαφορεί για τα κάθε είδους όρια και περιφρονεί τα κυριολεκτικά και μεταφορικά σύνορα. Αναπόφευκτα λοιπόν απευθύνεται σε λίγους/ες «ψαγμένους/ες» (όχι όμως «εστέτ» της κακιάς ώρας, προσοχή!) χωρίς για αυτό να ευθύνεται ούτε στο ελάχιστο ο δημιουργός του. Η αιτία βρίσκεται στην έλλειψη μουσικής παιδείας και, ακόμα περισσότερο, στην πολύ μεγάλη στενότητα του γούστου και των επιλογών ακουσμάτων της πλειονότητας του κοινού. Οι φανατικοί/ές του πάντως δεν χρειάζεται να ανησυχούν, ο επόμενος δίσκος του θα είναι αμιγώς και αυθεντικά λαϊκά τραγούδια.
Τελειώνοντας ας μου επιτραπεί να καταθέσω κάτι προσωπικό. Κάποτε ο Θανάσης Παπακωνσταντίνου με ευχαρίστησε για το ότι ήμουν ένας από τους ελάχιστους που είχα αναγνωρίσει την αξία του «Η Βροχή Από Κάτω» (είναι ενδεικτικό ότι οι τότε συνάδελφοι μου όταν δημοσιεύθηκε η κριτική μου με κοίταζαν παράξενα και με ρωτούσαν «άλλον δίσκο από εμάς άκουσες;).
Του θύμισα πως όταν γνωριστήκαμε, με αφορμή την πρώτη από τις αρκετές συνέντευξη που του έχω πάρει, του είχα πει κάτι. Εζησα και μεγάλωσα με μη ελληνικά ακούσματα, κυριολεκτικά βουτηγμένος στον ηλεκτρικό και από μια στιγμή και μετά όλο και περισσότερο, πλέον εξίσου, στον ηλεκτρονικό ήχο. «Ανακάλυψα» την ελληνική μουσική με αρκετή καθυστέρηση αλλά ακόμα και τότε το ηχόχρωμα του μπουζουκιού όχι μόνο δεν μου έλεγε τίποτα αλλά αντίθετα με απωθούσε, ακόμα και με ενοχλούσε κάποιες φορές. Συμφιλιώθηκα μαζί του και μου «μίλησε» για πρώτη φορά η μπουζουκομάνα του Θανάση Παπακωνσταντίνου. στους δίσκους του, ειδικά από το «Αγρύπνια» και μετά. Αρα τα κείμενα μου για το «Η Βροχή Από Κάτω» εκτός από ειλικρινή, αυθόρμητα και φυσιολογικά για κάτι τόσο καλό ήταν και η οφειλόμενη ευχαριστία μου για κάτι που είχε κάνει για εμένα, μια πόρτα την οποία μου είχε ανοίξει.
Πάνω σε αυτά τα δύο γεγονότα χτίστηκε σιγά – σιγά η σχέση δύο ανθρώπων που, αν και μιλούν την ίδια γλώσσα, ο κοινός κώδικας τους τελικά ήταν ο ήχος. Μια σχέση αλληλοσεβασμού, αλληλοεκτίμησης και εντέλει φιλίας, παρότι ζούμε σε τόπους που απέχουν αρκετά για να επιτρέπουν συχνή διά ζώσης επικοινωνίας.
Με την ευκαιρία ας πω ότι, εκτός από αυτή την πρώτη έντυπη παρουσίαση, ο Θανάσης Παπακωνσταντίνου μου έκανε την τιμή να μου δώσει και την πρώτη ραδιοφωνική του «Urbanum». Αυτή θα γίνει στην εκπομπή μου στο Τρίτο Πρόγραμμα της ΕΡΤ, «Κριτικός Λόγος» την Πέμπτη 18 και την Παρασκευή 19 Ιανουαρίου 18.00 – 18.30, με τον ίδιο παρόντα στο στούντιο για να συζητήσουμε για αυτή την πραγματικά ξεχωριστή εργασία. Μέχρι τότε καλοτάξιδο το «Urbanum» Θανάση!
Όπως είχε πει τότε ο Θανάσης Παπακωνσταντίνου, στη συνέντευξη Τύπου, στην οποία παρουσιάστηκε το «Η Βροχή Από Κάτω», βάση του ήταν τα προγράμματα δημιουργίας μουσικής σε υπολογιστή που μόλις είχε «ανακαλύψει», δεν τα γνώριζε και πειραματιζόταν και «έπαιζε» μαζί τους παρά τα χρησιμοποιούσε κανονικά. Υπήρχαν βέβαια και όργανα που έπαιζε ο ίδιος και μερικοί άλλοι μουσικοί αλλά και αυτά είχαν δεχθεί ηλεκτρονική επεξεργασία με αποτέλεσμα κάποιες φορές το ηχόχρωμα τους να ήταν κυριολεκτικά αγνώριστο. Αντίστοιχα και οι συνθέσεις δεν είχαν καμία σχέση με την λαϊκή ή την παραδοσιακή μουσική μας αλλά υιοθετούσαν «τεθλασμένες» ή και σπασμένες, παράξενες ή και πειραματικές φόρμες δίχως γραμμική μελωδική και αρμονική εξέλιξη. Συνολικά ο ήχος ήταν σαφώς ηλεκτρονικός και θα μπορούσαμε να αποκαλέσουμε το «Η Βροχή Από Κάτω» abstract experimental electronica με μια αρκετά έντονη ambient διάσταση.
Για όποιον/α βέβαια είχε παρατηρήσει προσεχτικά την μέχρι τότε διαδρομή του το «Η Βροχή Από Κάτω», αν και απρόσμενο, δεν είχε έρθει από το πουθενά. Είχαν προηγηθεί δύο δίσκοι, το «Βραχνός Προφήτης» και κυρίως το «Αγρύπνια», με τις όχι απλά ασυνήθιστες αλλά εντελώς ανορθόδοξες για το ύφος των τραγουδιών του Θανάση Παπακωνσταντίνου, ενορχηστρώσεις του Μπάμπη Παπαδόπουλου, ηλεκτρικού κατά κύριο λόγο κιθαρίστα και βέβαια μέλους των Τρύπες οι οποίοι βρίσκονταν τότε λίγο πριν το τέλος της διαδρομής τους.
Ακόμα πιο σημαντικό όμως ήταν το «Τα Ζωντανά» στο οποίο οδήγησαν τα δύο προηγούμενα και επίσης προηγήθηκε το 2004. Ένα διπλό CD δηλαδή με αποσπάσματα από ζωντανές εμφανίσεις του Θανάση Παπακωνσταντίνου, στις οποίες τον συνόδευαν οι Λαϊκεδέλικα, η μπάντα την οποία είχε σχηματίσει για την περίσταση και διηύθυνε επί σκηνής ο Μπάμπης Παπαδόπουλος και πάλι. Όπως ακριβώς έδειχνε το όνομα τους οι Λαϊκεδέλικα ήταν μια rock μπάντα που έπαιζε λαϊκά τραγούδια ή, αντίστροφα, μια λαϊκή ορχήστρα η οποία έπαιζε rock, όπως και αν έχει πάντως ένα στην κυριολεξία συναρπαστικό ενόργανο σύνολο που μας φιλοδωρούσε ως bonus στο CD με μια εξαίρετη εκτέλεση του…«Guns Of Brixton» των Clash.
Υπήρξε όμως και συνέχεια, μετά το «Η Βροχή Από Κάτω». Αφού δηλαδή μεσολάβησαν τα πιο τυπικά για το ύφος του τραγουδοποιού «Διάφανος» και «Ο Σαμάνος» (με ερμηνευτή τον Διονύση Σαββάπουλο) το «Ο Ελάχιστος Εαυτός» του 2011 σχεδόν ξεκινούσε από εκεί που είχε σταματήσει το «Τα Ζωντανά» με τον σολίστ του βιολιού και της βιόλας – και ήδη επί πολλά χρόνια στενό συνεργάτη του Θανάση Παπακωνσταντίνου. – Φώτη Σιώτα να υπογράφει αυτή τη φορά τις ακόμα πιο ανανεωτικές από εκείνες του Μπάμπη Παπαδόπουλου ενορχηστρώσεις αλλά και τρόπο εκτέλεσης.
Παράλληλα με όλα αυτά ο Θανάσης Παπακωνσταντίνου τελειοποιούσε, ολοκλήρωσε και εντέλει στέγασε σε ειδικά διαμορφωμένο για αυτόν τον σκοπό κτίριο το στούντιο ηχογραφήσεων που είχε φτιάξει αρκετά χρόνια πριν και ονομάζεται (όπως και το δισκογραφικό label του) Αχός. Με εμβόλιμο το «Μαγγανείες», το album με τραγούδια που έγραψε για τον Γιάννη Χαρούλη ο οποίος τα ερμήνευσε, εκεί ηχογραφήθηκε το (κατά την γνώμη μου ο δίσκος του με την πλέον προσωπική από όλους θεματολογία αλλά αυτό είναι αντικείμενο άλλου κειμένου) «Πρόσκληση Σε Δείπνο Κυανίου» του ’14.
Σε αυτό ο Θανάσης Παπακωνσταντίνου είχε αναλάβει – όπως και στο «Η Βροχή Από Κάτω» - εξολοκλήρου την παραγωγή και τις ενορχηστρώσεις με, παράδοξο ή μη, αποτέλεσμα τον πιο πειραματικό, ακόμα και «ακραίο», δίσκο του με τραγούδια μέχρι τώρα. Είναι ενδεικτικό ότι σε κάποια σημεία έπαιζε…ηλεκτρική κιθάρα, όργανο που δεν είχε καν πιάσει μέχρι τότε! Τα «Με Στόμα Που Γελά» και «Απροστάτευτος» που ακολούθησαν ήταν αρκετά πιο «συμβατικά» αλλά αυτό μάλλον οφείλεται στο ότι ήταν πολύ περισσότερο δίσκοι του Σωκράτη Μάλαμα ο οποίος ερμήνευε τα τραγούδια παρά προσωπικοί του.
Στο σημείο αυτό είναι χρήσιμο να πούμε μερικά πράγματα για την μουσική – και ίσως όχι μόνο – προσωπικότητα του Θανάση Παπακωνσταντίνου. Ως τραγουδοποιός εκκινεί κατά κανόνα από τους στίχους, αυτό είναι το δυνατότερο στοιχείο του και σίγουρα εκείνο που τον έκανε να αποκτήσει αρχικά το πολυάριθμο και αρκούντως φανατικό κοινό του. Σαν ακροατής ερευνά ένα πάρα πολύ μεγάλο όγκο και εύρος μουσικής και είναι εξαιρετικά «ανοιχτός» στα ακούσματα του.
Οσο παράδοξο όμως και αν φαίνεται σε κάποιους/ες δεν περιορίζεται στην λαϊκή και την παραδοσιακή μουσική μας, ούτε καν εντός του ελλαδικού χώρου. Ακούει οποιαδήποτε μουσική του τραβήξει την προσοχή και του φανεί ενδιαφέρουσα από πάρα πολλά μέρη του κόσμου. Καθώς όμως δεν γνωρίζει άλλη γλώσσα εκτός από την ελληνική, ούτε καν αγγλικά, κατά δική του παραδοχή η επαφή του με όλες αυτές τις μουσικές γίνεται, τουλάχιστον αρχικά και για μεγάλο διάστημα, διαμέσου μόνο του ήχου.
Δεύτερο και πολύ καθοριστικό στοιχείο είναι ότι, αντίθετα με την συντριπτική πλειονότητα του κοινού του που ελκύεται από τα όντως πολλά και ανάγλυφα αποτυπωμένα συναισθήματα των τραγουδιών του, ο Θανάσης Παπακωνσταντίνου λειτουργεί εξίσου, αν όχι και περισσότερο, με την λογική, το συνειδητό από όσο με τα συναισθήματα και το υποσυνείδητο. Το πνεύμα του είναι πρώτιστα αυτό του μηχανολόγου μηχανικού, του επαγγέλματος που σπούδασε και εξάσκησε για αρκετά χρόνια μέχρι οι συνθήκες να του επιτρέψουν να αφοσιωθεί στο πάθος του, την μουσική.
Τέλος ο Θανάσης Παπακωνσταντίνου είναι αυτό που διεθνώς αποκαλείται storyteller, ανήκει δηλαδή στην πολύ μεγάλη παράδοση των Κελτών και πολλών άλλων λαών του αφηγητή ιστοριών. Τα τραγούδια του δεν είναι ενσταντανέ ή και selfies κάποιων εικόνων ή καταστάσεων αλλά αφηγούνται ιστορίες, άλλες που τις έχει επινοήσεις και άλλες αληθινές. Αλλοτε ολόκληρες αλλά συνήθως τμήματα τους, έχοντας όμως απόλυτη επίγνωση και προσπαθώντας να το καταστήσει αντιληπτό και στο ακροατήριο ότι υπάρχουν και τα προηγούμενα μέρη τους και η συνέχεια τους.
Το βιοχημικό στοιχείο της αστικότητας
Σήμερα κυκλοφορεί στις ψηφιακές πλατφόρμες και σε CD (θα ακολουθήσει κα η έκδοση σε βινύλιο στις αρχές του ’24) ο νέος δίσκος του Θανάση Παπακωνσταντίνου «Urbanum». Ερχεται μετά από μια διαδικασία δημιουργίας και ηχογράφησης η οποία διήρκεσε σχεδόν δύο χρόνια και, δέκα επτά ολόκληρα χρόνια μετά, είναι η συνέχεια ή, αν το προτιμάτε έτσι, το «δεύτερο μέρος» του «Η Βροχή Από Κάτω». Ταυτόχρονα όμως είναι σχεδόν τόσο διαφορετικό από αυτό όσο ήταν εκείνο από την υπόλοιπη δισκογραφία του Θανάση Παπακωνσταντίνου.
Τι σημαίνει "Urbanum"
Ας ξεκινήσουμε από τον μυστηριώδη «λατινογενή» τίτλο «Urbanum», μια λέξη που δεν πρόκειται να βρείτε σε κανένα λεξικό όσο υπομονετικά και αν την αναζητήσετε. Σε ένα πρώτο επίπεδο φαίνεται να προέρχεται από το urban, το αστικό περιβάλλον δηλαδή. Αν όμως αφαιρέσουμε το b θα μπορούσε να παραπέμπει και στο Uranus, τον θεό της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας Ουρανό δηλαδή. Και αν στο Uranus αφαιρέσουμε τα δύο τελευταία γράμματα και τα αντικαταστήσουμε με το -ium έχουμε το uranium, το μέταλλο το οποίο έχει τον αριθμό 92 στον πίνακα περιοδικών χημικών στοιχείων και είναι το βαρύτερο από αυτά που συναντάμε στη φύση. Urbanum λοιπόν θα μπορούσε να είναι μια νοητή πόλη η οποία βρίσκεται στον ουρανό αλλά η βαρυτική δύναμη την έλκει συνεχώς προ την γη; Πιθανόν ναι, εξίσου πιθανόν όμως κα όχι.
Όπως και το «Η Βροχή Από Κάτω» το «Urbanum» είναι στην πλειονότητα του ένα οργανικό album, επικοινωνεί δηλαδή όσα έχει να πει διαμέσου της «καθαρής» μουσικής, επί της ουσίας του ήχου. Στα λίγα κομμάτια που υπάρχουν φωνητικά τα κείμενα – καθώς σίγουρα δεν πρόκειται για «στίχους» - είναι κατά κανόνα πολύ σύντομα, σε μία περίπτωση ένα απόσπασμα από τη «Μήδεια» του Ευρυπίδη σε μετάφραση Παντελή Πρεβελάκη.
Είπα στον Θανάση Παπακωνσταντίνου ότι για εμένα είναι ελληνικό hip – hop σε μια πολύ ιδιαίτερη μορφή του και πολύ σεμνά μου απάντησε ότι δεν μπορεί να πει τίποτα για αυτό καθώς έχει ακούσει ελάχιστα πράγματα από το ιδίωμα. Θα επιμείνω όμως καθώς η απαγγελία του μπορεί να μην έχει μεν το flow του rap αλλά ο τρόπος που η φωνή τοποθετείται και εντάσσεται μέσα στο συνολικό ηχητικό οικοδόμημα δεν θα μπορούσε να είναι περισσότερο hip-hop, έστω και ερήμην του ιδίου. Όπως είχε κάνει παλαιότερα και με την μητέρα του στο τελευταίο τραγούδι «Σι Κλαιν Κι Τα Κλαδιά» ακούγεται ο πατέρας του, ο Αριστοτέλης Παπακωνσταντίνου, να τραγουδά αποσπάσματα από το παραδοσιακό «Γκαντάρας» αλλά η φωνή του είναι ένα ακόμα, έστω και δομικό, στοιχείο του ηχητικού συνόλου.
Όπως προανέφερα ο Θανάσης Παπακωνσταντίνου ειτουργεί, τουλάχιστον εξίσου με το υποσυνείδητο, με το συνειδητό. Η διαφορά σε αυτή την περίπτωση είναι ότι λειτούργησε στον μεγαλύτερο βαθμό ενστικτωδώς, με την μουσική γραφή του σε μεγάλο βαθμό να είναι το αντίστοιχο της συνειρμικής όσον αφορά στα κείμενα.
Όμως και ο αφηγητής ιστοριών Θανάσης Παπακωνσταντίνου είναι εδώ, μόνο που τις αφηγείται με ήχους και όχι με λέξεις, συμπληρώνοντας ίσως την αφήγηση του με τους τίτλους των κομματιών. Δώδεκα σύντομες αυτοτελείς ιστορίες οι οποίες όμως θα μπορούσαν να είναι και ισάριθμα κεφάλαια μιας μεγαλύτερης την οποία μόνον ο Θ. Π. γνωρίζει ποια είναι και γιατί προτίμησε να μη την αποκαλύψει στην ολότητα της.
Τα εκφραστικά μέσα είναι πολλά και ποικίλα. Υπάρχουν δύο ντράμερ που εναλλάσσονται και συνδυάζονται σε μια πληθώρα κρουστών, κοντραμπάσο όταν είναι απαραίτητο, πιάνο/keyboards ενώ στην πρώτη γραμμή βρίσκονται τα σαξόφωνα του Νίκου Δημηνάκη και η τρομπέτα του Ανδρέα Πολυζωγόπουλου και βέβαια η Βάσω Δημητρίου, η μόνη Ελληνίδα βιρτουόζος της ηλεκτρικής κιθάρας αλλά και ικανότατη σε αρκετά άλλα νυκτά έγχορδα.
Ο Κωνσταντής Παπακωνσταντίνου, ο ένας από τους δίδυμους γιους του Θανάση Παπακωνσταντίνου και ήμισυ του ηγετικού διδύμου του θαυμάσιου γκρουπ Largo, παίζει ακουστική και ηλεκτρική κιθάρα σε κάποια κομμάτια. Οσο για τον ίδιο τον δημιουργό, όσο έκπληξη και αν προξενεί αυτό, κυρίως παίζει synthesizers (και κάποια ακόμα keyboards) και χειρίζεται τα πάρα πολλά samples. Σε ελάχιστα κομμάτια θυμάται την μπουζοκομάνα του αλλά ο τρόπος που την παίζει και ιδίως την επεξεργάζεται ηλεκτρονικά την διαφοροποιεί στο έπακρο σε σχέση με το πως ακούγεται στα τραγούδια του, στο στούντιο και στη σκηνή.
Αν το «Η Βροχή Από Κάτω» ήταν διευρυντική και πολύ ιδιαίτερη electronica το «Urbanum» είναι αδύνατο να καταχωρηθεί κάπου. Ενυπάρχουν σε αυτό σε διαφορετικές αναλογίες το rock, η jazz, ένα πολύ μεγάλο εύρος της world music, ανάμεσα του και κάποια στοιχεία της ελληνικής μουσικής αλλά χρησιμοποιημένα σχεδόν εντελώς out of context, με έναν τρόπο που δεν έχει καμία σχέση με τον συνηθισμένο, ακόμα για τον ίδιο τον δημιουργό, μια δόση «καλυμμένου» noise και αρκετός, περισσότερος πάντως από όσο φαίνεται σε πρώτο επίπεδο, πειραματισμός. Πειραματισμός όμως που ποτέ δεν γίνεται αυτοσκοπός, προκύπτει εντελώς αυθόρμητα, ίσως και χωρίς καν να το συνειδητοποιούν ο Θανάση Παπακωνσταντίνου και οι συνεργάτες του ότι πειραματίζονται.
Στα δέκα επτά χρόνια που έχουν περάσει από το «Η Βροχή Από Κάτω» ο Θανάσης Παπακωνσταντίνου κατέκτησε μια πολύ μεγαλύτερη ωριμότητα και παράλληλα αποκόμισε φυσικά πολύ μεγάλη εμπειρία και τολμώ να πω ακόμα και σοφία. Το «Urbanum» είναι μια εργασία ενστικτώδης και αυθόρμητη και ταυτόχρονα απόλυτα συγκροτημένη, πολυπαραγοντική, πολυσυλλεκτική, πολυεδρική, πολυπρισματική, με πολλαπλές οπτικές γωνίες παρατήρησης του κόσμου γύρω της και προσφέροντας ανάλογα πολλές για την θέαση/ακρόαση της. Ερχεται από έναν δημιουργό που είναι πλέον σε πλήρη αρμονία με τον εαυτό του και για αυτό και στη μέγιστη δυνατή με τον κόσμο γύρω του, πριν από όλα με την φύση την οποία τόσο αγαπά και εντέλει το σύμπαν.
Ο ίδιος γνωρίζει πως να αφήνεται στην εντροπία και να την αξιοποιεί αλλά μην επιτρέποντας της ποτέ να τον παρασύρει εκτός τροχιάς και να τον απομακρύνει από την προσεχτικά χαραγμένη κατεύθυνση του. Αν έπρεπε να δανειστώ έναν όρο από τα μαθηματικά θα έλεγα ότι δεν ακολουθεί την θεωρία των παιγνίων αλλά αυτή των λελογισμένων πιθανοτήτων. Συνεπέστατος διεθνιστής τόσο στην πολιτική ιδεολογία του όσο και στην μουσική πράξη του με το «Urbanum» χτίζει μια άυλη, καθότι ηχητική, αλλά και απόλυτα στέρεη γέφυρα. Λάρισα, Τύρναβος, Μεταξοχώρι, Ελλάδα προς τον υπόλοιπο κόσμο αλλά και με την αντίθετη κατεύθυνση απολύτως ελεύθερη και ανοιχτή στην κυκλοφορία. Γιατί αν μπορείς να πας κάπου πρέπει και όποιος/α βρίσκεται εκεί να μπορεί να πάει εκεί όπου βρισκόσουν εσύ. Αλλιώς θα είναι αδύνατο και για εσένα να επιστρέψεις και τα ταξίδια άνευ επιστροφής ποτέ δεν αξίζουν καν τον κόπο για να τα κάνεις.
Είναι ο πιο τολμηρός και ρηξικέλευθος δίσκος;
Είναι το «Urbanum» ο πιο τολμηρός και ρηξικέλευθος δίσκος έχει κυκλοφορήσει ποτέ τραγουδοποιός από την Ελλάδα; Για εμένα αναμφίβολα ναι. Θα αρέσει στο κοινό του.; Καθώς αν το «Η Βροχή Από Κάτω» ήταν μια φορά «δύσκολο» ακρόαμα αυτό είναι δέκα η εκτίμηση μου είναι πως όχι, το μεγαλύτερο μέρος του ίσως να μην μπορεί καν να αντιληφθεί το τι κάνει σε αυτό ο Θανάσης Παπακωνσταντίνου έτσι ώστε η κυκλοφορία του να συνιστά μια γενναία πράξη για εκείνον.
Το «Urbanum» είναι ένας δίσκος που, πριν και πάνω από όλα, αδιαφορεί για τα κάθε είδους όρια και περιφρονεί τα κυριολεκτικά και μεταφορικά σύνορα. Αναπόφευκτα λοιπόν απευθύνεται σε λίγους/ες «ψαγμένους/ες» (όχι όμως «εστέτ» της κακιάς ώρας, προσοχή!) χωρίς για αυτό να ευθύνεται ούτε στο ελάχιστο ο δημιουργός του. Η αιτία βρίσκεται στην έλλειψη μουσικής παιδείας και, ακόμα περισσότερο, στην πολύ μεγάλη στενότητα του γούστου και των επιλογών ακουσμάτων της πλειονότητας του κοινού. Οι φανατικοί/ές του πάντως δεν χρειάζεται να ανησυχούν, ο επόμενος δίσκος του θα είναι αμιγώς και αυθεντικά λαϊκά τραγούδια.
Τελειώνοντας ας μου επιτραπεί να καταθέσω κάτι προσωπικό. Κάποτε ο Θανάσης Παπακωνσταντίνου με ευχαρίστησε για το ότι ήμουν ένας από τους ελάχιστους που είχα αναγνωρίσει την αξία του «Η Βροχή Από Κάτω» (είναι ενδεικτικό ότι οι τότε συνάδελφοι μου όταν δημοσιεύθηκε η κριτική μου με κοίταζαν παράξενα και με ρωτούσαν «άλλον δίσκο από εμάς άκουσες;).
Του θύμισα πως όταν γνωριστήκαμε, με αφορμή την πρώτη από τις αρκετές συνέντευξη που του έχω πάρει, του είχα πει κάτι. Εζησα και μεγάλωσα με μη ελληνικά ακούσματα, κυριολεκτικά βουτηγμένος στον ηλεκτρικό και από μια στιγμή και μετά όλο και περισσότερο, πλέον εξίσου, στον ηλεκτρονικό ήχο. «Ανακάλυψα» την ελληνική μουσική με αρκετή καθυστέρηση αλλά ακόμα και τότε το ηχόχρωμα του μπουζουκιού όχι μόνο δεν μου έλεγε τίποτα αλλά αντίθετα με απωθούσε, ακόμα και με ενοχλούσε κάποιες φορές. Συμφιλιώθηκα μαζί του και μου «μίλησε» για πρώτη φορά η μπουζουκομάνα του Θανάση Παπακωνσταντίνου. στους δίσκους του, ειδικά από το «Αγρύπνια» και μετά. Αρα τα κείμενα μου για το «Η Βροχή Από Κάτω» εκτός από ειλικρινή, αυθόρμητα και φυσιολογικά για κάτι τόσο καλό ήταν και η οφειλόμενη ευχαριστία μου για κάτι που είχε κάνει για εμένα, μια πόρτα την οποία μου είχε ανοίξει.
Πάνω σε αυτά τα δύο γεγονότα χτίστηκε σιγά – σιγά η σχέση δύο ανθρώπων που, αν και μιλούν την ίδια γλώσσα, ο κοινός κώδικας τους τελικά ήταν ο ήχος. Μια σχέση αλληλοσεβασμού, αλληλοεκτίμησης και εντέλει φιλίας, παρότι ζούμε σε τόπους που απέχουν αρκετά για να επιτρέπουν συχνή διά ζώσης επικοινωνίας.
Με την ευκαιρία ας πω ότι, εκτός από αυτή την πρώτη έντυπη παρουσίαση, ο Θανάσης Παπακωνσταντίνου μου έκανε την τιμή να μου δώσει και την πρώτη ραδιοφωνική του «Urbanum». Αυτή θα γίνει στην εκπομπή μου στο Τρίτο Πρόγραμμα της ΕΡΤ, «Κριτικός Λόγος» την Πέμπτη 18 και την Παρασκευή 19 Ιανουαρίου 18.00 – 18.30, με τον ίδιο παρόντα στο στούντιο για να συζητήσουμε για αυτή την πραγματικά ξεχωριστή εργασία. Μέχρι τότε καλοτάξιδο το «Urbanum» Θανάση!
