«Η Κατερίνα κι η Ζωή, τ’ Αντιγονάκι κι η Ζηνοβία…»
Ακούγοντας, πριν από λίγες μέρες, τις εκπομπές του μεγάλου αφιερώματος του Δευτέρου Προγράμματος της Ελληνικής Ραδιοφωνίας στον Μίκη Θεοδωράκη, με αφορμή τη συμπλήρωση δυο χρόνων από τον θάνατό του, στάθηκα σε μια ιστορία, που οφείλω να ομολογήσω πως αγνοούσα, που ακούστηκε στην εκπομπή του Αντώνη Τζαβάρα «Τραγούδια υπό σκιάν». Η ιστορία σχετίζεται με τη θρυλική «Μπαλάντα του Αντρίκου» του Μίκη Θεοδωράκη σε στίχους του Κώστα Βάρναλη, που ηχογραφήθηκε στις 5 Μαρτίου 1964 με τον Γρηγόρη Μπιθικώτση, τον Αντώνη Κλειδωνιάρη, τη Μαρία Φαραντούρη (στην πρώτη της δισκογραφική εμφάνιση) και τα μπουζούκια του Κώστα Παπαδόπουλου και του Λάκη Καρνέζη και κυκλοφόρησε σε δίσκο 45 στροφών His master’s voice (7PG-3369 στην Ελλάδα, 7PGO-3369 στην Αυστραλία και 7ΕG-8895 στη Μεγάλη Βρετανία).
Στην άλλη πλευρά του δίσκου ο Γρηγόρης Μπιθικώτσης τραγουδούσε τους «Μοιραίους» σε ποίηση του Κώστα Βάρναλη, ενώ και τα δυο τραγούδια εντάχθηκαν στον κύκλο «Πολιτεία Β’».
Μελοποιώντας το ποίημα, ο Μίκης Θεοδωράκης επέλεξε τέσσερις από τις δέκα στροφές. Άφησε εκτός κάποια σημεία που αναφέρονται στις «ηδονοβλεπτικές» συνήθειες του Αντρίκου και στον θάνατό του, ο οποίος υπονοείται στην τελευταία, μελοποιημένη, στροφή του τραγουδιού, η ιστορία του οποίου διαδραματίζεται στην Αίγινα, όπου έζησε ο Βάρναλης, λάτρης του συγκεκριμένου νησιού και του ωραίου φύλου, στη δεκαετία του 1920.
Όλα τα πρόσωπα του τραγουδιού είναι υπαρκτά. O καμπούρης βαρκάρης Ανδρέας Γελαδάκης, γνωστός και με το παρατσούκλι «Τσουκλανίδας», η Ζωή Γιαννούλη, οι αδερφές Κατίνα και Αντιγόνη Ζέρβα και η Ζηνοβία Μπήτρου – Σιδέρη, κόρη του πλούσιου ξυλέμπορου Γιάγκου Μπήτρου και αρχηγός της κοριτσοπαρέας που έκανε ανέμελη τα μπάνια και τις βαρκάδες της στην Αίγινα.
Όπως αναφέρεται στο κείμενο της ανάρτησης του Αντώνη Τζαβάρα και νομίζω πως έχει ενδιαφέρον: «Η Ζηνοβία ήταν μια μποέμ, χειραφετημένη γυναίκα με ισχυρή προσωπικότητα η οποία επηρέασε σημαντικά τη ζωή και τα ήθη στην Αίγινα στα μέσα του 20ου αιώνα. Όπως έχει καταγραφεί χαρακτηριστικά: “Ήταν η πρώτη γυναίκα στην Ελλάδα που αγόρασε και οδήγησε αυτοκίνητο. Έπαιζε δημοσίως χαρτιά και κάποια εποχή μετέτρεψε το μαγαζί του πατέρα της σε κινηματογράφο. Κατήργησε από μόνη της τις ξεχωριστές πλαζ, δημιουργώντας μπαιν - μιξ, αφού δεν δίσταζε να κολυμπά ακόμη και μέσα στο λιμάνι, συμπαρασύροντας και άλλες γυναίκες, αλλά και άντρες”. Στην “Μπαλάντα του Αντρίκου” κολυμπά με τις φίλες της, νεαρή, δροσερή και ξέγνοιαστη…»
Ολόκληρο το ποίημα που δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα «Πρωία», με την οποία συνεργαζόταν ο Βάρναλης, στις 26 Οκτωβρίου 1941, είχε ως εξής:
Είχε την τέντα ξομπλιαστή
η βάρκα του καμπούρη Αντρέα.
..Γυρμένος πλάι στην κουπαστή
ονείρατα έβλεπεν ωραία.
Η Κατερίνα κ’ η Ζωή
τ’ Αντιγονάκι, η Ζηνοβία
(όνειρο να ’ταν η ζωή;
χτυπάς, φτωχή καρδιά, με βία!)
Τα μεσημέρια τα ζεστά,
τη βάρκα παίρνανε τ’ Αντρέα
και βγαίναν έξω στ’ ανοιχτά
όλες μαζί, τρελή παρέα.
Άξαφνα πέφταν στο νερό
η καθεμιά γυμνή Γοργόνα
κι όλο γινόταν πιο μικρό
τ’ Αντρέα το μάτι, ίσα βελόνα…
Μα ’ρθε ο χειμώνας ο κακός
και σκόρπισε η τρελή παρέα
και σένα βήχας μυστικός
σ’ έστρωσε χάμου, Μπάρμπ’ Αντρέα.
Κι αν φτύνεις αίμα στο γιαλό
περνά μπροστά σου η Ζηνοβία
(ένα τραγούδι σιγαλό
στον καφενέ παιζ’ η ρομβία).
–Πως τα περνάς, σ’ αναρωτά,
τα τόσα βάσανα της ζήσης;
Πάρε τα λίγα αυτά λεφτά
να γιάνεις και να ξαναζήσεις.
Κι η βάρκα, μάνα γελαστή,
σ’ αργοκουνάει μ’ αγάπη πάντα
και συ γερτός στην κουπαστή,
ησύχασες, Αντρέα, για πάντα.
Πόσο μεγάλος ο Θεός
Πατήρ και Πνεύμα και Υιός!
Στα κατοπινά χρόνια η «Μπαλάντα του Αντρίκου» γνώρισε δισκογραφημένες εκτελέσεις από τον Αντώνη Καλογιάννη, τον Τέρη Χρυσό, τη Χορωδία Τρικάλων της Τερψιχόρης Παπαστεφάνου, τη Μικτή Χορωδία και Μαντολινάτα Αγίου Δημητρίου Ηρακλείου Κρήτης, τη Μαρία Σουλτάτου, τη Σαββέρια Μαργιολά και άλλους, καθώς και κάποιες ορχηστρικές, όπως αυτή με τη λατέρνα του Αρμάου…
Μπορείτε να ακούσετε ολόκληρη την εκπομπή του Αντώνη Τζαβάρα εδώ.
Πηγή: Στην κεντρική φωτογραφία εικονίζεται η βάρκα του καμπούρη Αντρέα και προέρχεται από το ιστολόγιο του Νίκου Σαραντάκου «Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία».
Ακούγοντας, πριν από λίγες μέρες, τις εκπομπές του μεγάλου αφιερώματος του Δευτέρου Προγράμματος της Ελληνικής Ραδιοφωνίας στον Μίκη Θεοδωράκη, με αφορμή τη συμπλήρωση δυο χρόνων από τον θάνατό του, στάθηκα σε μια ιστορία, που οφείλω να ομολογήσω πως αγνοούσα, που ακούστηκε στην εκπομπή του Αντώνη Τζαβάρα «Τραγούδια υπό σκιάν». Η ιστορία σχετίζεται με τη θρυλική «Μπαλάντα του Αντρίκου» του Μίκη Θεοδωράκη σε στίχους του Κώστα Βάρναλη, που ηχογραφήθηκε στις 5 Μαρτίου 1964 με τον Γρηγόρη Μπιθικώτση, τον Αντώνη Κλειδωνιάρη, τη Μαρία Φαραντούρη (στην πρώτη της δισκογραφική εμφάνιση) και τα μπουζούκια του Κώστα Παπαδόπουλου και του Λάκη Καρνέζη και κυκλοφόρησε σε δίσκο 45 στροφών His master’s voice (7PG-3369 στην Ελλάδα, 7PGO-3369 στην Αυστραλία και 7ΕG-8895 στη Μεγάλη Βρετανία).
Στην άλλη πλευρά του δίσκου ο Γρηγόρης Μπιθικώτσης τραγουδούσε τους «Μοιραίους» σε ποίηση του Κώστα Βάρναλη, ενώ και τα δυο τραγούδια εντάχθηκαν στον κύκλο «Πολιτεία Β’».
Μελοποιώντας το ποίημα, ο Μίκης Θεοδωράκης επέλεξε τέσσερις από τις δέκα στροφές. Άφησε εκτός κάποια σημεία που αναφέρονται στις «ηδονοβλεπτικές» συνήθειες του Αντρίκου και στον θάνατό του, ο οποίος υπονοείται στην τελευταία, μελοποιημένη, στροφή του τραγουδιού, η ιστορία του οποίου διαδραματίζεται στην Αίγινα, όπου έζησε ο Βάρναλης, λάτρης του συγκεκριμένου νησιού και του ωραίου φύλου, στη δεκαετία του 1920.
Όλα τα πρόσωπα του τραγουδιού είναι υπαρκτά. O καμπούρης βαρκάρης Ανδρέας Γελαδάκης, γνωστός και με το παρατσούκλι «Τσουκλανίδας», η Ζωή Γιαννούλη, οι αδερφές Κατίνα και Αντιγόνη Ζέρβα και η Ζηνοβία Μπήτρου – Σιδέρη, κόρη του πλούσιου ξυλέμπορου Γιάγκου Μπήτρου και αρχηγός της κοριτσοπαρέας που έκανε ανέμελη τα μπάνια και τις βαρκάδες της στην Αίγινα.
Όπως αναφέρεται στο κείμενο της ανάρτησης του Αντώνη Τζαβάρα και νομίζω πως έχει ενδιαφέρον: «Η Ζηνοβία ήταν μια μποέμ, χειραφετημένη γυναίκα με ισχυρή προσωπικότητα η οποία επηρέασε σημαντικά τη ζωή και τα ήθη στην Αίγινα στα μέσα του 20ου αιώνα. Όπως έχει καταγραφεί χαρακτηριστικά: “Ήταν η πρώτη γυναίκα στην Ελλάδα που αγόρασε και οδήγησε αυτοκίνητο. Έπαιζε δημοσίως χαρτιά και κάποια εποχή μετέτρεψε το μαγαζί του πατέρα της σε κινηματογράφο. Κατήργησε από μόνη της τις ξεχωριστές πλαζ, δημιουργώντας μπαιν - μιξ, αφού δεν δίσταζε να κολυμπά ακόμη και μέσα στο λιμάνι, συμπαρασύροντας και άλλες γυναίκες, αλλά και άντρες”. Στην “Μπαλάντα του Αντρίκου” κολυμπά με τις φίλες της, νεαρή, δροσερή και ξέγνοιαστη…»
Ολόκληρο το ποίημα που δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα «Πρωία», με την οποία συνεργαζόταν ο Βάρναλης, στις 26 Οκτωβρίου 1941, είχε ως εξής:
Είχε την τέντα ξομπλιαστή
η βάρκα του καμπούρη Αντρέα.
..Γυρμένος πλάι στην κουπαστή
ονείρατα έβλεπεν ωραία.
Η Κατερίνα κ’ η Ζωή
τ’ Αντιγονάκι, η Ζηνοβία
(όνειρο να ’ταν η ζωή;
χτυπάς, φτωχή καρδιά, με βία!)
Τα μεσημέρια τα ζεστά,
τη βάρκα παίρνανε τ’ Αντρέα
και βγαίναν έξω στ’ ανοιχτά
όλες μαζί, τρελή παρέα.
Άξαφνα πέφταν στο νερό
η καθεμιά γυμνή Γοργόνα
κι όλο γινόταν πιο μικρό
τ’ Αντρέα το μάτι, ίσα βελόνα…
Μα ’ρθε ο χειμώνας ο κακός
και σκόρπισε η τρελή παρέα
και σένα βήχας μυστικός
σ’ έστρωσε χάμου, Μπάρμπ’ Αντρέα.
Κι αν φτύνεις αίμα στο γιαλό
περνά μπροστά σου η Ζηνοβία
(ένα τραγούδι σιγαλό
στον καφενέ παιζ’ η ρομβία).
–Πως τα περνάς, σ’ αναρωτά,
τα τόσα βάσανα της ζήσης;
Πάρε τα λίγα αυτά λεφτά
να γιάνεις και να ξαναζήσεις.
Κι η βάρκα, μάνα γελαστή,
σ’ αργοκουνάει μ’ αγάπη πάντα
και συ γερτός στην κουπαστή,
ησύχασες, Αντρέα, για πάντα.
Πόσο μεγάλος ο Θεός
Πατήρ και Πνεύμα και Υιός!
Στα κατοπινά χρόνια η «Μπαλάντα του Αντρίκου» γνώρισε δισκογραφημένες εκτελέσεις από τον Αντώνη Καλογιάννη, τον Τέρη Χρυσό, τη Χορωδία Τρικάλων της Τερψιχόρης Παπαστεφάνου, τη Μικτή Χορωδία και Μαντολινάτα Αγίου Δημητρίου Ηρακλείου Κρήτης, τη Μαρία Σουλτάτου, τη Σαββέρια Μαργιολά και άλλους, καθώς και κάποιες ορχηστρικές, όπως αυτή με τη λατέρνα του Αρμάου…
Μπορείτε να ακούσετε ολόκληρη την εκπομπή του Αντώνη Τζαβάρα εδώ.
Πηγή: Στην κεντρική φωτογραφία εικονίζεται η βάρκα του καμπούρη Αντρέα και προέρχεται από το ιστολόγιο του Νίκου Σαραντάκου «Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία».
