«Μπολιβάρ, Μπολιβάρ! Κράζω τ’ όνομά σου ξαπλωμένος στην κορφή του βουνού Έρε,
Την πιο ψηλή κορφή της νήσου Ύδρας
Από δω η θέα εκτείνεται μαγευτική μέχρι των νήσων του Σαρωνικού, τη Θήβα
Μέχρι κει κάτω, πέρα απ’ τη Μονεβασιά, το τρανό Μισίρι
Αλλά και μέχρι του Παναμά, της Γκουατεμάλα, της Νικαράγκουα, του Οντουράς, της Αϊτής, του Σαν Ντομίγκο, της Βολιβίας, της Κολομβίας, του Περού, της Βενεζουέλας, της Χιλής, της Αργεντινής, της Βραζιλίας, Ουρουγουάη, Παραγουάη, του Ισημερινού,
Ακόμη και του Μεξικού
Μ’ ένα σκληρό λιθάρι χαράζω τ’ όνομά σου πάνω στην πέτρα, νάρχουνται αργότερα οι ανθρώποι να προσκυνούν...».
Το απόσπασμα ανήκει σε ένα από τα αριστουργήματα της ελληνικής ποίησης, που φέρει την υπογραφή του μεγάλου Έλληνα σουρρεαλιστή, Νίκου Εγγονόπουλου.
Ένα μεγάλο σουρρεαλιστικό έργο, το «Μπολιβάρ, ένα ελληνικό ποίημα» εκδόθηκε το 1944 και επενέργησε βαθιά στη διάρκεια της Κατοχής, όταν πρωτοκυκλοφόρησε χειρόγραφα, λόγω του αντιστασιακού του χαρακτήρα.
Παρά το γεγονός, ότι η επαναστατικότητά του σε συνδυασμό και με τον κεντρικό ήρωα τον Σιμόν Μπολιβάρ, που ηγήθηκε του απελευθερωτικού αγώνα των λαών της Λατινικής Αμερικής, δίνουν την εντύπωση ενός έργου που ενθαρρύνει και υποστηρίζει τον δοκιμαζόμενο ελληνικό λαό ενάντια στον κατακτητή, εν τούτοις μέσα από τους στίχους του ο ποιητής αντικρίζει τον κόσμο, χωρίς τα στεγανά του εθνικού προσδιορισμού, αποζητώντας την δημιουργία ,γέννηση, ύπαρξη μίας γενιάς ανθρώπων ελεύθερων από οποιαδήποτε μορφή κατοχής. Αποζητά έναν άνθρωπο ελεύθερο από οτιδήποτε υπονομεύει την υπόστασή του.
Ο «Μπολιβάρ» με νότες
Τον Δεκέμβριο του 1968 η ηχητική επεξεργασία της σύνθεσης του Νίκου Μαμαγκάκη σε φόρμα λαϊκής καντάτας, κυκλοφορεί από τη Lyra ο δίσκος «Μπολιβάρ: Ένα ελληνικό ποίημα», με ερμηνευτή τον Γιώργο Ζωγράφο, μέσα στη Δικτατορία.
Το Αρχείο της ΕΡΤ και η εκπομπή «Η περιπέτεια ενός ποιήματος - Νίκος Εγγονόπουλος/Νίκος Μαμαγκάκης- "Μπολιβάρ"» ακολουθεί την διαδρομή του ποιήματος προς την μελοποίηση μέσα από τα λόγια του ίδιου του συνθέτη.
Μιλώντας για το πώς μελοποίησε το σπουδαίο αυτό ποίημα ο Νίκος Μαμαγκάκης, είχε αναφέρει: «Ο Μπολιβάρ για μένα υπήρξε ένας τρόπος να βγάλω το αντιδικτατορικό μου μένος. Το ποίημα το ήξερα από πολύ παλιά και με είχε επηρεάσει αφάνταστα. Το θεωρώ ως ένα από τα σημαντικότερα επιτεύγματα της ελληνικής ποίησης. Όμως, την εποχή εκείνη που το μελοποίησα πραγματικά ήταν μέσα από την ψυχή μου βγαλμένο. Αλλωστε, όπως είπε και ο Εγγονόπουλος σε μία συνέντευξή του τότε που κυκλοφόρησε ο δίσκος μέσα στην επταετία, είπε, ότι ο Μπολιβάρ αυτός ο μελοποιημένος έχει ίσως την ίδια σημασία που είχε και ο Μπολιβάρ στον καιρό της Κατοχής, που κυκλοφόρησε χειρόγραφος. Είχα μία τάση την εποχή εκείνη να προσπαθήσω μέσα στην μελοποιία του Μπολιβάρ να βάλω στοιχεία πολύ σύγχρονης μουσικής για τον καιρό εκείνο, που για πρώτη φορά μπήκανε και στο τραγούδι, αλλά και σε ένα τέτοιο έργο, όπως το έκαμα την εποχή εκείνη με μπορώ να πω πολύ τολμηρές μουσικές παραμέτρους, οπως σκληρές αρμονίες. Φυσικά, δεν μελοποίησα όλο το ποίημα, αφενός γιατί ήταν μεγάλο, ήταν και μερικές φορές τόσο πλήρες που δεν χρειαζόταν καμιά μελοποιία και έκαμα μόνο ό,τι ένιωσα από το ποίημα».
«Οι μουσικές φόρμες που δοκίμασα στο Μπολιβάρ ήταν η πρώτη φορά που δοκιμάζονταν σε ένα τέτοιο έργο με μια λαϊκή απήχηση και είχε λαϊκή απήχηση. Δεν χωρά αμφιβολία. Δεν ήταν βέβαια σουξέ, αλλά είχε μεγάλη λαϊκή απήχηση. Και να βάλεις μέσα σε ένα τέτοιο έργο προσπάθειες σειριασμού και δωδεκαφθογγισμού δεν είναι εύκολο πράγμα. Ως γνωστόν, ο κόσμος ο πολύς δεν αρέσκεται σε τετοιου είδους ακροάσεις», πρόσθεσε, αποκαλύπτοντας παράλληλα, πως τον καιρό των μπουάτ, όταν ο Γιώργος Ζωγράφος τραγουδούσε τον Μπολιβάρ, στο άκουσμα του της λέξης "Libertad" ο κόσμος ξεσπούσε σε χειροκροτήματα.
Εκτός από τον «Μπολιβάρ», ο Νίκος Μαμαγκάκης υπέγραψε τη μουσική και στις δύο πρώτες στροφές του «Αφέντη της Καρύταινας» και τον συμπεριέλαβε στο άλμπουμ «Συλλογή, 1» (1970) σε ερμηνεία του Γιώργου Ζωγράφου.
Δείτε ολόκληρη την εκπομπή από το Αρχείο της ΕΡΤ εδώ
Ο κορυφαίος των σουρρεαλιστών
Ποιητής και ζωγράφος, κορυφαίος εκπρόσωπος του υπερρεαλισμού, ο Νίκος Εγγονόπουλος γεννήθηκε στην Αθήνα στις 21 Οκτωβρίου 1907.
Από το 1923 (σε ηλικία 12 χρονών) μέχρι το 1927 γράφεται εσωτερικός σε ένα Λύκειο στο Παρίσι. Εκεί διδάσκεται την κλασική γαλλική ποίηση. Το 1924 το μανιφέστο του Αντρέ Μπρετόν θα επηρεάσει και τον ίδιο.
Το 1927 επιστρέφει στην Ελλάδα για να υπηρετήσει την θητεία του. Εργάστηκε αρχικά ως σχεδιαστής εξωφύλλων σε περιοδικά και το 1932 γράφτηκε στη Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας με δάσκαλο τον Κωνσταντίνο Παρθένη. Παράλληλα μαζί με τον Γιάννη Τσαρούχη θα φοιτήσει και στο καλλιτεχνικό εργαστήρι του Φώτη Κόντογλου. Την ίδια εποχή αρχίζει να δημοσιεύει και τις πρώτες του ποιητικές συλλογές (είναι επηρεασμένος αρχικά από τον Σολωμό και τον Μπωντλαίρ). Από τότε ξεκινά και ο διασυρμός της ποίησής του. Πολλά περιοδικά και εφημερίδες, ελληνικές και ξένες, παρωδούσαν τα ποιήματά του με εξευτελιστικά στο τέλος σχόλια.
Στα γράμματα θα εμφανιστεί για πρώτη φορά στα 1938, με ποιήματά του που δημοσιεύονται σε περιοδικό που εκδίδει ο ποιητής Απόστολος Μελαχρινός, ο οποίος θα τυπώσει και την πρώτη του ποιητική συλλογή.
Το 1939 οργανώνει και την πρώτη έκθεση των έργων του ζωγραφικής, στο σπίτι του Νίκου Καλαμάρη. Από το 1940 αρχίζει η προσωπική του περιπέτεια. Με την επιστράτευση στέλνεται κατευθείαν στην πρώτη γραμμή του Αλβανικού μετώπου. Το μεταξικό καθεστώς τον κρατάει στην πρώτη γραμμή πυρός, αδιαλείπτως, έως το τέλος του πολέμου. Στο τέλος συλλαμβάνεται από τους Γερμανούς, στις 13 Απριλίου 1941, μετά από φονικότατη μάχη της Στρατιάς Κεντρικής Μακεδονίας, και στέλνεται παράνομα σε στρατόπεδο "εργασίας αιχμαλώτων", από όπου δραπετεύει και επιστρέφει στην Αθήνα με τα πόδια. Δεν σταματά να γράφει ποιήματα με όποιον τρόπο μπορεί. Στην ελεύθερη Ελλάδα αποκτά ένα πλήθος από καλλιτεχνικές πρωτοβουλίες με την ίδρυση συλλόγων στους οποίους συμμετέχει ενεργά, χωρίς να σταματήσει ποτέ να ζωγραφίζει ή να γράφει.
Ο Εγγονόπουλος αντιμετωπίζει τη χλεύη των λογοτεχνικών «κύκλων» της εποχής του και θα χρειαστεί να περάσουν λίγα χρόνια, και το 1944 θα δημοσιεύσει τον «Μπολιβάρ» γεγονός που θα τον τοποθετήσει στο Πάνθεον των ποιητών.
Το 1967 γίνεται καθηγητής στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο στο ελεύθερο σχέδιο. Από το 1967 μέχρι και τον Αύγουστο του 1973 (οπότε και συνταξιοδοτείται) θα επηρεάσει σημαντικά τη φοιτητική ζωή μέσα και έξω από το Πολυτεχνείο.
Έφυγε από τη ζωή στις 31 Οκτωβρίου 1985.
Την πιο ψηλή κορφή της νήσου Ύδρας
Από δω η θέα εκτείνεται μαγευτική μέχρι των νήσων του Σαρωνικού, τη Θήβα
Μέχρι κει κάτω, πέρα απ’ τη Μονεβασιά, το τρανό Μισίρι
Αλλά και μέχρι του Παναμά, της Γκουατεμάλα, της Νικαράγκουα, του Οντουράς, της Αϊτής, του Σαν Ντομίγκο, της Βολιβίας, της Κολομβίας, του Περού, της Βενεζουέλας, της Χιλής, της Αργεντινής, της Βραζιλίας, Ουρουγουάη, Παραγουάη, του Ισημερινού,
Ακόμη και του Μεξικού
Μ’ ένα σκληρό λιθάρι χαράζω τ’ όνομά σου πάνω στην πέτρα, νάρχουνται αργότερα οι ανθρώποι να προσκυνούν...».
Το απόσπασμα ανήκει σε ένα από τα αριστουργήματα της ελληνικής ποίησης, που φέρει την υπογραφή του μεγάλου Έλληνα σουρρεαλιστή, Νίκου Εγγονόπουλου.
Ένα μεγάλο σουρρεαλιστικό έργο, το «Μπολιβάρ, ένα ελληνικό ποίημα» εκδόθηκε το 1944 και επενέργησε βαθιά στη διάρκεια της Κατοχής, όταν πρωτοκυκλοφόρησε χειρόγραφα, λόγω του αντιστασιακού του χαρακτήρα.
Παρά το γεγονός, ότι η επαναστατικότητά του σε συνδυασμό και με τον κεντρικό ήρωα τον Σιμόν Μπολιβάρ, που ηγήθηκε του απελευθερωτικού αγώνα των λαών της Λατινικής Αμερικής, δίνουν την εντύπωση ενός έργου που ενθαρρύνει και υποστηρίζει τον δοκιμαζόμενο ελληνικό λαό ενάντια στον κατακτητή, εν τούτοις μέσα από τους στίχους του ο ποιητής αντικρίζει τον κόσμο, χωρίς τα στεγανά του εθνικού προσδιορισμού, αποζητώντας την δημιουργία ,γέννηση, ύπαρξη μίας γενιάς ανθρώπων ελεύθερων από οποιαδήποτε μορφή κατοχής. Αποζητά έναν άνθρωπο ελεύθερο από οτιδήποτε υπονομεύει την υπόστασή του.
Ο «Μπολιβάρ» με νότες
Τον Δεκέμβριο του 1968 η ηχητική επεξεργασία της σύνθεσης του Νίκου Μαμαγκάκη σε φόρμα λαϊκής καντάτας, κυκλοφορεί από τη Lyra ο δίσκος «Μπολιβάρ: Ένα ελληνικό ποίημα», με ερμηνευτή τον Γιώργο Ζωγράφο, μέσα στη Δικτατορία.
Το Αρχείο της ΕΡΤ και η εκπομπή «Η περιπέτεια ενός ποιήματος - Νίκος Εγγονόπουλος/Νίκος Μαμαγκάκης- "Μπολιβάρ"» ακολουθεί την διαδρομή του ποιήματος προς την μελοποίηση μέσα από τα λόγια του ίδιου του συνθέτη.
Μιλώντας για το πώς μελοποίησε το σπουδαίο αυτό ποίημα ο Νίκος Μαμαγκάκης, είχε αναφέρει: «Ο Μπολιβάρ για μένα υπήρξε ένας τρόπος να βγάλω το αντιδικτατορικό μου μένος. Το ποίημα το ήξερα από πολύ παλιά και με είχε επηρεάσει αφάνταστα. Το θεωρώ ως ένα από τα σημαντικότερα επιτεύγματα της ελληνικής ποίησης. Όμως, την εποχή εκείνη που το μελοποίησα πραγματικά ήταν μέσα από την ψυχή μου βγαλμένο. Αλλωστε, όπως είπε και ο Εγγονόπουλος σε μία συνέντευξή του τότε που κυκλοφόρησε ο δίσκος μέσα στην επταετία, είπε, ότι ο Μπολιβάρ αυτός ο μελοποιημένος έχει ίσως την ίδια σημασία που είχε και ο Μπολιβάρ στον καιρό της Κατοχής, που κυκλοφόρησε χειρόγραφος. Είχα μία τάση την εποχή εκείνη να προσπαθήσω μέσα στην μελοποιία του Μπολιβάρ να βάλω στοιχεία πολύ σύγχρονης μουσικής για τον καιρό εκείνο, που για πρώτη φορά μπήκανε και στο τραγούδι, αλλά και σε ένα τέτοιο έργο, όπως το έκαμα την εποχή εκείνη με μπορώ να πω πολύ τολμηρές μουσικές παραμέτρους, οπως σκληρές αρμονίες. Φυσικά, δεν μελοποίησα όλο το ποίημα, αφενός γιατί ήταν μεγάλο, ήταν και μερικές φορές τόσο πλήρες που δεν χρειαζόταν καμιά μελοποιία και έκαμα μόνο ό,τι ένιωσα από το ποίημα».
«Οι μουσικές φόρμες που δοκίμασα στο Μπολιβάρ ήταν η πρώτη φορά που δοκιμάζονταν σε ένα τέτοιο έργο με μια λαϊκή απήχηση και είχε λαϊκή απήχηση. Δεν χωρά αμφιβολία. Δεν ήταν βέβαια σουξέ, αλλά είχε μεγάλη λαϊκή απήχηση. Και να βάλεις μέσα σε ένα τέτοιο έργο προσπάθειες σειριασμού και δωδεκαφθογγισμού δεν είναι εύκολο πράγμα. Ως γνωστόν, ο κόσμος ο πολύς δεν αρέσκεται σε τετοιου είδους ακροάσεις», πρόσθεσε, αποκαλύπτοντας παράλληλα, πως τον καιρό των μπουάτ, όταν ο Γιώργος Ζωγράφος τραγουδούσε τον Μπολιβάρ, στο άκουσμα του της λέξης "Libertad" ο κόσμος ξεσπούσε σε χειροκροτήματα.
Εκτός από τον «Μπολιβάρ», ο Νίκος Μαμαγκάκης υπέγραψε τη μουσική και στις δύο πρώτες στροφές του «Αφέντη της Καρύταινας» και τον συμπεριέλαβε στο άλμπουμ «Συλλογή, 1» (1970) σε ερμηνεία του Γιώργου Ζωγράφου.
Δείτε ολόκληρη την εκπομπή από το Αρχείο της ΕΡΤ εδώ
Ο κορυφαίος των σουρρεαλιστών
Ποιητής και ζωγράφος, κορυφαίος εκπρόσωπος του υπερρεαλισμού, ο Νίκος Εγγονόπουλος γεννήθηκε στην Αθήνα στις 21 Οκτωβρίου 1907.
Από το 1923 (σε ηλικία 12 χρονών) μέχρι το 1927 γράφεται εσωτερικός σε ένα Λύκειο στο Παρίσι. Εκεί διδάσκεται την κλασική γαλλική ποίηση. Το 1924 το μανιφέστο του Αντρέ Μπρετόν θα επηρεάσει και τον ίδιο.
Το 1927 επιστρέφει στην Ελλάδα για να υπηρετήσει την θητεία του. Εργάστηκε αρχικά ως σχεδιαστής εξωφύλλων σε περιοδικά και το 1932 γράφτηκε στη Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας με δάσκαλο τον Κωνσταντίνο Παρθένη. Παράλληλα μαζί με τον Γιάννη Τσαρούχη θα φοιτήσει και στο καλλιτεχνικό εργαστήρι του Φώτη Κόντογλου. Την ίδια εποχή αρχίζει να δημοσιεύει και τις πρώτες του ποιητικές συλλογές (είναι επηρεασμένος αρχικά από τον Σολωμό και τον Μπωντλαίρ). Από τότε ξεκινά και ο διασυρμός της ποίησής του. Πολλά περιοδικά και εφημερίδες, ελληνικές και ξένες, παρωδούσαν τα ποιήματά του με εξευτελιστικά στο τέλος σχόλια.
Στα γράμματα θα εμφανιστεί για πρώτη φορά στα 1938, με ποιήματά του που δημοσιεύονται σε περιοδικό που εκδίδει ο ποιητής Απόστολος Μελαχρινός, ο οποίος θα τυπώσει και την πρώτη του ποιητική συλλογή.
Το 1939 οργανώνει και την πρώτη έκθεση των έργων του ζωγραφικής, στο σπίτι του Νίκου Καλαμάρη. Από το 1940 αρχίζει η προσωπική του περιπέτεια. Με την επιστράτευση στέλνεται κατευθείαν στην πρώτη γραμμή του Αλβανικού μετώπου. Το μεταξικό καθεστώς τον κρατάει στην πρώτη γραμμή πυρός, αδιαλείπτως, έως το τέλος του πολέμου. Στο τέλος συλλαμβάνεται από τους Γερμανούς, στις 13 Απριλίου 1941, μετά από φονικότατη μάχη της Στρατιάς Κεντρικής Μακεδονίας, και στέλνεται παράνομα σε στρατόπεδο "εργασίας αιχμαλώτων", από όπου δραπετεύει και επιστρέφει στην Αθήνα με τα πόδια. Δεν σταματά να γράφει ποιήματα με όποιον τρόπο μπορεί. Στην ελεύθερη Ελλάδα αποκτά ένα πλήθος από καλλιτεχνικές πρωτοβουλίες με την ίδρυση συλλόγων στους οποίους συμμετέχει ενεργά, χωρίς να σταματήσει ποτέ να ζωγραφίζει ή να γράφει.
Ο Εγγονόπουλος αντιμετωπίζει τη χλεύη των λογοτεχνικών «κύκλων» της εποχής του και θα χρειαστεί να περάσουν λίγα χρόνια, και το 1944 θα δημοσιεύσει τον «Μπολιβάρ» γεγονός που θα τον τοποθετήσει στο Πάνθεον των ποιητών.
Το 1967 γίνεται καθηγητής στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο στο ελεύθερο σχέδιο. Από το 1967 μέχρι και τον Αύγουστο του 1973 (οπότε και συνταξιοδοτείται) θα επηρεάσει σημαντικά τη φοιτητική ζωή μέσα και έξω από το Πολυτεχνείο.
Έφυγε από τη ζωή στις 31 Οκτωβρίου 1985.
