«Με τον όρο καταστροφή της Σμύρνης ή αλλιώς Μεγάλη Πυρκαγιά της Σμύρνης αναφέρονται τα γεγονότα της σφαγής του ελληνικού και αρμενικού πληθυσμού της Σμύρνης από τον κεμαλικό στρατό, καθώς και η πυρπόληση της πόλης. Η τελευταία διήρκεσε από τις 31 Αυγούστου έως τις 4 Σεπτεμβρίου (με το παλαιό ημερολόγιο). Σήμερα η επέτειος αυτή στην πραγματικότητα είναι η 13η Σεπτεμβρίου, καθώς την επόμενη χρονιά εισήχθη στην Ελλάδα το νέο ημερολόγιο». (1).
13 Σεπτεμβρίου σήμερα και θυμάμαι με μεγάλη συγκίνηση, πως από τα πολύ μικρά μου χρόνια, το αγαπημένο μου παραμύθι ήταν να ζητώ από τη γιαγιά μου Αικατερίνη Γιώγλου, την κυρά Κατίνα, να μου λέει και να μου ξαναλέει, τις ιστορίες από τον μεγάλο ξεριζωμό του 1922 από την Κίο της Μικράς Ασίας. Εκεί είχε γεννηθεί στις 23 Δεκεμβρίου του 1912. (Το χωριό που γεννήθηκε και ο σπουδαίος λαϊκός συνθέτης Γιάννης Παπαϊωάννου).
Στις 21 Νοεμβρίου του 2002 η κυρά Κατίνα ξεκίνησε το «ταξίδι» της από το Άγιο Καραμπουρνάκι, για να συναντήσει τον παππού μου τον κυρ – Θανάση, ο οποίος καταγόταν επίσης από την Κίο, είχε πολεμήσει το ’22 στη μάχη του Σαγγάριου και, εντελώς συμπτωματικά, έφτασε στο Καραμπουρνάκι με το ίδιο καράβι στο οποίο ήταν και η γιαγιά…
Ευτυχώς, τον Μάρτη του 1997, η «γλυκιά μανία» της καταγραφής, με ώθησε στο να ηχογραφήσω τις αφηγήσεις της γιαγιάς. Τις καταθέτω εδώ, σαν ένα κερί στην ολοζώντανη μνήμη τους… Είναι το σημαντικότερο και πιο ιερό κομμάτι του αρχείου μου…
-Ήρθε ο πατέρας μου από την αγορά της Κίου, την παραμονή της Παναγίας (14/8) και λέει στη μάνα μου «Σοφία μάζεψε γρήγορα, κάνε κάνα δυο μπόγους ρούχα και θα κατεβάσουμε το μεγάλο καΐκι στη θάλασσα, γιατί άρχισαν να βομβαρδίζουν από πάνω». Mας ήρθε τελείως ξαφνικό. Ήρθε η μάνα μου με τρία μικρά παιδιά, μάζεψε λίγα ρούχα και κάναμε δυο μπόγους. Ήρθαν κι οι δυο αδερφές του μαζί με τα παιδιά τους, μας έβαλε στο καΐκι, βγήκαμε στο πέλαγος ανοιχτά με λίγα ρούχα κι ένα πάπλωμα και περιμέναμε να ’ρθει πλοίο. Ήταν δυο πλοία που είχαν φορτώσει κόσμο, με κλάματα και φωνές. Η παραλία ήταν γεμάτη ρούχα και κόσμος κατέβαινε μέσα απ’ τα χωριά. Πάρα πολύς κόσμος με τα κάρα, με τα ζώα τους, έκλαιγαν και τσίριζαν… Βγήκαμε λοιπόν ανοιχτά με το καΐκι, οχτώ κουπιά είχε, τέσσερα από δω και τέσσερα από κει, αλλά δεν είχε πλοίο. Η θάλασσα ήταν γεμάτη με καΐκια και βάρκες, και περιμέναμε να ’ρθουν τα πλοία. Τελικά φάνηκαν κάνα δυο πλοία, γέμισαν κι έφυγαν. Τα μεσάνυχτα ήρθε ένα άλλο. Και σ’ αυτό μπήκε όποιος μπορούσε…Κι όσο προσπαθούσε το πλοίο να γυρίσει μέσα στο λιμάνι, βούλιαζαν βάρκες, πνιγότανε παιδιά, τσίριζε ο κόσμος. Τελικά πλήρωσε ο πατέρας μου και μας βάλανε μέσα σ’ αυτό…
-Θυμάσαι ποια πλοία ήτανε;
-Ο «Ιέραξ», ο «Αετός» και κάποια άλλα που δεν θυμάμαι, ήμουνα μικρή τότε... Μπήκαμε στο πλοίο μέσα. Πόλεμος, κακό, φωνές!!! Θυμάμαι που ανέβηκε ο καπετάνιος στη γέφυρα και φώναζε «Γρήγορα παιδιά, γρήγορα, σηκώστε τις άγκυρες!!!» Γιατί πάνω απ ’το χωριό μας ήταν ένα τούρκικο χωριό, το Μούρμπεϊ και άρχισαν να μας βομβαρδίζουν από κει. Ξεκινήσαμε αλλά έμεινε πολύς κόσμος πίσω και όλοι σφάχτηκαν. Στα Μουδανιά, που ήταν κι αυτό ένα μεγάλο χωριό στα παράλια, από τον πολύ τον κόσμο που ανέβηκε στη σκάλα για να περιμένει το πλοίο, έσπασε η σκάλα και πνίγηκαν όλοι. Τελικά μας πήγανε στη Ραιδεστό, που ήταν ένα μεγάλο μέρος, πολύ ωραίο. Άραξε εκεί τη βάρκα ο πατέρας μου και βγήκαμε έξω. Βρήκαμε ένα σπιτάκι αντίκρυ στη σκάλα, στην παραλία για να μείνουμε. Εκεί ήταν μια γυναίκα που θα έφευγε στην Αμερική και το νοίκιαζε. Ήταν διώροφο, περιποιημένο, πολύ ωραίο. Το νοικιάσαμε και βάλαμε ότι πράγματα είχαμε… Πρόσφυγες…Φτώχεια, αριζικιά…Όλα έμειναν στην Κίο… Το σπίτι εν τω μεταξύ ήταν γεμάτο κοριούς, το καθάρισε η μάνα μου κι ήμασταν ευχαριστημένοι. Σε 16-17 μέρες ακούστηκε ότι θα γίνει κι από κει διωγμός. Δεύτερη παρτίδα. Σε 18 μέρες ήρθαν από κει δυο μικρά πλοία…Άντε πάλι ξεσηκωμός… Μπαίνουμε σ ’ένα πλοίο το οποίο είχε μέσα παραμάνες, γάζες και άλλα φαρμακευτικά… Εκεί μέσα ήταν κι αυτοί που ήρθαν όταν έσπασε το «μέτωπο», απ’το Εσκή Σεχήρ και την Άγκυρα. Τους έδιωξαν κι όσοι πρόλαβαν, με τα πόδια, με μια αρβύλα, μ’ ένα τσουράπι κατέβηκαν και περίμεναν να πάνε στα μέρη τους. Έλεγαν πως στο Εσκή Σεχήρ σκοτώθηκαν πολλά παλικάρια, έμειναν πολλοί αιχμάλωτοι, άλλοι πέθαναν στο δρόμο... Μας είχε η λοιπόν η μάνα μας ένα πάπλωμα απλωμένο και καθόμασταν τα τρία παιδιά κι εκείνη ήταν έγκυος. Εκεί, στο δικό μας πλοίο ήταν κι ο παππούς ο Θανάσης. Γύρευε τον πατέρα του, τη μάνα του, δεν βρήκε κανέναν…. Ξεκίνησε το πλοίο από τη Ραιδεστό… Μια μουντζούρα μέσα, μια βρωμιά, χάλια, χάλια…. Και μας φέρνει εδώ ανοιχτά στο Καράμπουρνου… Μας έβαλαν στην καραντίνα επτά μέρες, κι ύστερα μας έβγαλαν έξω στην παραλία, εκεί που είναι οι βάρκες, στην μαρίνα. Όποιος είχε κανένα αντίσκηνο καλώς…Όποιος δεν είχε… Εν τω μεταξύ άρχισε ο καιρός και κρύωνε. Έστησε το αντίσκηνο ο πατέρας μου και άλλοι δύο από εδώ προσφέρθηκαν και έδωσαν αντίσκηνα στον κόσμο και τα στήσανε στην παραλία, μπροστά στη θάλασσα. Έβγαλε όμως Βαρδάρη δυνατό, που ερχόταν το κύμα και σάρωνε τα τσαντίρια μας…Θα πεθαίναμε… Βροχή, κατακλυσμός, να τρέχουν τα νερά, να τσιρίζει ο κόσμος τη νύχτα, κακό, φωνές!!! Γίνεται μια επιτροπή και πηγαίνει στον Χαβδί Μπέη ο οποίος καθόταν στην περιοχή της Σαλαμίνας που ήταν και τα ψαράδικα και είχε δυο σπίτια, παλάτια…Του λένε ότι «Είμαστε πρόσφυγες, θα πεθάνουμε στο δρόμο, τα παιδιά μας θα πνιγούν από τη θάλασσα, σας παρακαλούμε, αν είναι δυνατόν, για δυο-τρεις μήνες, μόνο να ξεχειμωνιάσουμε κι ύστερα θα δούμε τι θα κάνουμε». Αυτός ανένδοτος, με κανέναν τρόπο. «Εγώ» λέει «εδώ το ’χω περιβόλι, έχω λουλούδια, πρασινάδες, δεν μπορώ, δεν το δίνω…» Σε δυο-τρεις μέρες όμως έγινε η ανταλλαγή και σηκώθηκε κι έφυγε και τ’ άφησε όλα όπως τ’ αφήσαμε εμείς. Όσοι πρόλαβαν μπήκαν στο σπίτι του. Εμείς κάναμε μια παραγκίτσα με σανίδια… Όταν χιόνιζε, έμπαινε το χιόνι από πάνω από τα κεραμίδια κι ήμασταν με τις ομπρέλες. Μείναμε στις παράγκες αυτές δεκαπέντε χρόνια… Οι γονείς μας ήταν ψαράδες… Ύστερα κλήρωσαν αυτά τα οικόπεδα εδώ σ’ αυτό το μέρος που ήταν ερημιά, λάσπη, σκόνη… Χάλια… Ήμασταν σ’ ένα παραγκάκι τρία επί τρία, πέντε-έξη άτομα κι από πάνω το χιόνι και ο βοριάς…
-Όταν ξαναπήγες στην Κίο το 1982, μετά από 60 χρόνια…
-Έγινε μια εκδρομή και πήγα με μια μεγάλη παρέα στην πατρίδα μας, που τόσο λαχταρούσα να πάω…Το σπίτι μας το είχαν γκρεμίσει τότε και ανέβαζαν πολυκατοικία. Ήταν στο τελείωμα, έβαζαν τα καλοριφέρ. Εκεί καθόταν μια καλή οικογένεια τούρκικη από την Κρήτη, οι οποίοι ήταν μορφωμένοι, είχαν δυο παιδιά, έναν αεροπόρο κι έναν γιατρό. Μας υποδέχθηκαν καλά, μας μίλησαν ωραία, είχαμε και διερμηνέα μαζί μας, μας πήραν μέσα και τους είπαμε ότι αυτό ήταν το σπίτι μας. «Ελάτε σουτζούκ, να δείτε μέσα πολλά οντά…», πολλά δωμάτια δηλαδή για να μείνουμε και να κοιμηθούμε εκεί. Και έλεγαν «Κι εμείς δεν θέλαμε να γίνει αυτό αλλά οι άλλοι φταίνε. Ζούσαμε καλά, ζούσαμε αδερφικά…» Μετά πήγα στο χωριό μου και το γύρισα. Κάποια στιγμή μας πήγανε σ’ ένα μέρος που λεγότανε «Χριστός» που είχε μια ωραία εκκλησία, που την γκρέμισαν οι Τούρκοι και την κάνανε ένα πολύ ωραίο κεντράκι, που πήγαιναν όλοι οι πλούσιοι …Λίγο παρακάτω ήταν η θάλασσα και τα κλωνιά των δέντρων έπεφταν μες στη θάλασσα… Είδαμε κι ένα κτήμα με πολλά ελαιόδεντρα ανθισμένα κι έκοψα ένα μεγάλο κλωνί με ψιλό κίτρινο ανθάκι, να φέρω για δείγμα εδώ…Γύρισα λοιπόν, αλλά η καρδιά μου έμεινε εκεί, το πονούσα το χωριό. Βέβαια οι Τούρκοι το αναμόρφωσαν, είχαν κάνει πολύ ωραία κέντρα, τα σπίτια τα μικρά τα έκαναν πολυκατοικίες και άλλα πολλά σπίτια τα αναπαλαίωσαν. Στην παραλία είχαν σπίτι πολλοί Τούρκοι γιατροί, όλο «ντόκτορ» έγραφε έξω απ ’τα σπίτια. Αλλά όταν έμπαινες μέσα στο χωριό ήταν όπως τ’ αφήσαμε, πάλιωσε κιόλας, πολλά χρόνια. Εγώ έφυγα οκτώ χρονών και πήγα εξήντα εννιά εκεί. Πήγαμε να βρούμε καμιά εκκλησία, αλλά τις είχαν κάνει όλες τζαμιά. Είχαν κάνει εργοστάσια με μεταξοσκώληκες και είχαν πολλά «δούναι και λαβείν» με την Περσία. Επίσης υπήρχαν πολλοί ψαράδες….Πολλά ψάρια, πολλά ελαιόδεντρα, πλούσιο μέρος, ωραίο μέρος…
-Η πολιτιστική ζωή πώς ήταν;
-Η Κίος είχε μεγάλη πολιτιστική κίνηση. Είχε σύλλογο γυναικών και μεγάλη μπάντα, στην οποία διευθυντής ήταν κάποιος Καρακάσης. Είχε ένα πολύ μεγάλο σχολείο, αρρεναγωγείο και παρθεναγωγείο όπου αποφοιτούσαν οι δασκάλισσες. Επίσης μια μεγάλη εκκλησία, τη Θεομάνα Οδηγήτρια, η οποία ήταν και Μητρόπολις. Ο Δεσπότης της Νίκαιας, όπου έγινε η πρώτη Ιερά Σύνοδος, τα Θεοφάνεια ερχόταν στην Κίο και έριχνε το Σταυρό στη θάλασσα…
Πάντως όλοι οι πατριώτες μείνανε με τον καημό της επιστροφής και πίστευαν ότι κάποτε θα γύριζαν πίσω. Κι αυτό έγινε γιατί τους πρόδωσαν οι μεγάλοι και τους εγκατέλειψαν χωρίς όπλα και πολεμοφόδια…Φύγαμε από κει και ήρθαμε εδώ και μας φώναζαν «τα προσφυγκάκια, τα προσφυγκάκια» κι έπαιρναν τα παιδιά τους μέσα… Μας έβαζαν κάτι ενέσεις για τύφο. Μας έδιναν κάτι κουβέρτες και καμιά κουραμάνα. Zήσαμε με τέτοια κακουχία κι από τόσα σπίτια κι αγαθά που είχαμε, ήρθαμε εδώ σ’ ένα παραγκάκι, να βρέχει, να χιονίζει και να βρεχόμαστε μέσα και να πέφτει το χιόνι. Δεν θυμάμαι πολλά πράγματα. Ο παππούς ο Θανάσης θυμόταν και τα ονόματα των σκοτωμένων. Έλεγε «ο τάδε, ο τάδε, ο τάδε». Κακουχία, φτώχεια, ταλαιπωρία, μεγάλη ταλαιπωρία… Άστα, μη συζητάς…
Στο video στο τέλος του κειμένου, μπορείτε να ακούσετε ολόκληρη τη συνέντευξη. Ήταν απαραίτητο να γίνουν κάποιες μικρές τροποποιήσεις, έτσι ώστε ο προφορικός λόγος να μετατραπεί σε γραπτό κείμενο.
Σημειώσεις:
1)Aπό τη Wikipedia.
2) Η αφήγηση πραγματοποιήθηκε στις 3 Μαρτίου 1997. Το ηχητικό μοντάζ έγινε από τότε με ένα διπλό κασετόφωνο.
3) Ένα μέρος αυτών των αφηγήσεων ακούστηκε στις 15 Ιουλίου 2020 από την εκπομπή του Αλέξη Βάκη «Στο Κόκκινο» 105,5.
4) Στη διάρκεια της αφήγησης ακούγονται αποσπάσματα από τη «Μικρά Ασία» του Απόστολου Καλδάρα και του Πυθαγόρα με τον Γιώργο Νταλάρα, καθώς και το τραγούδι «Καλαμαριά» των Γρηγόρη Σουρμαΐδη και Γιώργου Καλαμαριώτη με την Ρένα Κουμιώτη.
5) Το ηχητικό ντοκουμέντο έχει κατατεθεί στο Ιστορικό Αρχείο Προσφυγικού Ελληνισμού του Δήμου Καλαμαριάς. Παρουσιάστηκε επίσης σε εκδηλώσεις Ομογενειακών οργανώσεων στη Νέα Υόρκη τον Μάρτη του 1997. Απόσπασμα της αφήγησης δημοσιεύθηκε στο περιοδικό «Πολίτης Κ» του Δήμου Καλαμαριάς τον Φεβρουάριο του 2011.
6) Oι φωτογραφίες με τις εικόνες της Κίου προέρχονται από το βιβλίο του Ευρυσθένη Λασκαρίδη «Κιανά» (1966). Οι υπόλοιπες είναι από το προσωπικό μου αρχείο.
13 Σεπτεμβρίου σήμερα και θυμάμαι με μεγάλη συγκίνηση, πως από τα πολύ μικρά μου χρόνια, το αγαπημένο μου παραμύθι ήταν να ζητώ από τη γιαγιά μου Αικατερίνη Γιώγλου, την κυρά Κατίνα, να μου λέει και να μου ξαναλέει, τις ιστορίες από τον μεγάλο ξεριζωμό του 1922 από την Κίο της Μικράς Ασίας. Εκεί είχε γεννηθεί στις 23 Δεκεμβρίου του 1912. (Το χωριό που γεννήθηκε και ο σπουδαίος λαϊκός συνθέτης Γιάννης Παπαϊωάννου).
Στις 21 Νοεμβρίου του 2002 η κυρά Κατίνα ξεκίνησε το «ταξίδι» της από το Άγιο Καραμπουρνάκι, για να συναντήσει τον παππού μου τον κυρ – Θανάση, ο οποίος καταγόταν επίσης από την Κίο, είχε πολεμήσει το ’22 στη μάχη του Σαγγάριου και, εντελώς συμπτωματικά, έφτασε στο Καραμπουρνάκι με το ίδιο καράβι στο οποίο ήταν και η γιαγιά…
Ευτυχώς, τον Μάρτη του 1997, η «γλυκιά μανία» της καταγραφής, με ώθησε στο να ηχογραφήσω τις αφηγήσεις της γιαγιάς. Τις καταθέτω εδώ, σαν ένα κερί στην ολοζώντανη μνήμη τους… Είναι το σημαντικότερο και πιο ιερό κομμάτι του αρχείου μου…
-Ήρθε ο πατέρας μου από την αγορά της Κίου, την παραμονή της Παναγίας (14/8) και λέει στη μάνα μου «Σοφία μάζεψε γρήγορα, κάνε κάνα δυο μπόγους ρούχα και θα κατεβάσουμε το μεγάλο καΐκι στη θάλασσα, γιατί άρχισαν να βομβαρδίζουν από πάνω». Mας ήρθε τελείως ξαφνικό. Ήρθε η μάνα μου με τρία μικρά παιδιά, μάζεψε λίγα ρούχα και κάναμε δυο μπόγους. Ήρθαν κι οι δυο αδερφές του μαζί με τα παιδιά τους, μας έβαλε στο καΐκι, βγήκαμε στο πέλαγος ανοιχτά με λίγα ρούχα κι ένα πάπλωμα και περιμέναμε να ’ρθει πλοίο. Ήταν δυο πλοία που είχαν φορτώσει κόσμο, με κλάματα και φωνές. Η παραλία ήταν γεμάτη ρούχα και κόσμος κατέβαινε μέσα απ’ τα χωριά. Πάρα πολύς κόσμος με τα κάρα, με τα ζώα τους, έκλαιγαν και τσίριζαν… Βγήκαμε λοιπόν ανοιχτά με το καΐκι, οχτώ κουπιά είχε, τέσσερα από δω και τέσσερα από κει, αλλά δεν είχε πλοίο. Η θάλασσα ήταν γεμάτη με καΐκια και βάρκες, και περιμέναμε να ’ρθουν τα πλοία. Τελικά φάνηκαν κάνα δυο πλοία, γέμισαν κι έφυγαν. Τα μεσάνυχτα ήρθε ένα άλλο. Και σ’ αυτό μπήκε όποιος μπορούσε…Κι όσο προσπαθούσε το πλοίο να γυρίσει μέσα στο λιμάνι, βούλιαζαν βάρκες, πνιγότανε παιδιά, τσίριζε ο κόσμος. Τελικά πλήρωσε ο πατέρας μου και μας βάλανε μέσα σ’ αυτό…
-Θυμάσαι ποια πλοία ήτανε;
-Ο «Ιέραξ», ο «Αετός» και κάποια άλλα που δεν θυμάμαι, ήμουνα μικρή τότε... Μπήκαμε στο πλοίο μέσα. Πόλεμος, κακό, φωνές!!! Θυμάμαι που ανέβηκε ο καπετάνιος στη γέφυρα και φώναζε «Γρήγορα παιδιά, γρήγορα, σηκώστε τις άγκυρες!!!» Γιατί πάνω απ ’το χωριό μας ήταν ένα τούρκικο χωριό, το Μούρμπεϊ και άρχισαν να μας βομβαρδίζουν από κει. Ξεκινήσαμε αλλά έμεινε πολύς κόσμος πίσω και όλοι σφάχτηκαν. Στα Μουδανιά, που ήταν κι αυτό ένα μεγάλο χωριό στα παράλια, από τον πολύ τον κόσμο που ανέβηκε στη σκάλα για να περιμένει το πλοίο, έσπασε η σκάλα και πνίγηκαν όλοι. Τελικά μας πήγανε στη Ραιδεστό, που ήταν ένα μεγάλο μέρος, πολύ ωραίο. Άραξε εκεί τη βάρκα ο πατέρας μου και βγήκαμε έξω. Βρήκαμε ένα σπιτάκι αντίκρυ στη σκάλα, στην παραλία για να μείνουμε. Εκεί ήταν μια γυναίκα που θα έφευγε στην Αμερική και το νοίκιαζε. Ήταν διώροφο, περιποιημένο, πολύ ωραίο. Το νοικιάσαμε και βάλαμε ότι πράγματα είχαμε… Πρόσφυγες…Φτώχεια, αριζικιά…Όλα έμειναν στην Κίο… Το σπίτι εν τω μεταξύ ήταν γεμάτο κοριούς, το καθάρισε η μάνα μου κι ήμασταν ευχαριστημένοι. Σε 16-17 μέρες ακούστηκε ότι θα γίνει κι από κει διωγμός. Δεύτερη παρτίδα. Σε 18 μέρες ήρθαν από κει δυο μικρά πλοία…Άντε πάλι ξεσηκωμός… Μπαίνουμε σ ’ένα πλοίο το οποίο είχε μέσα παραμάνες, γάζες και άλλα φαρμακευτικά… Εκεί μέσα ήταν κι αυτοί που ήρθαν όταν έσπασε το «μέτωπο», απ’το Εσκή Σεχήρ και την Άγκυρα. Τους έδιωξαν κι όσοι πρόλαβαν, με τα πόδια, με μια αρβύλα, μ’ ένα τσουράπι κατέβηκαν και περίμεναν να πάνε στα μέρη τους. Έλεγαν πως στο Εσκή Σεχήρ σκοτώθηκαν πολλά παλικάρια, έμειναν πολλοί αιχμάλωτοι, άλλοι πέθαναν στο δρόμο... Μας είχε η λοιπόν η μάνα μας ένα πάπλωμα απλωμένο και καθόμασταν τα τρία παιδιά κι εκείνη ήταν έγκυος. Εκεί, στο δικό μας πλοίο ήταν κι ο παππούς ο Θανάσης. Γύρευε τον πατέρα του, τη μάνα του, δεν βρήκε κανέναν…. Ξεκίνησε το πλοίο από τη Ραιδεστό… Μια μουντζούρα μέσα, μια βρωμιά, χάλια, χάλια…. Και μας φέρνει εδώ ανοιχτά στο Καράμπουρνου… Μας έβαλαν στην καραντίνα επτά μέρες, κι ύστερα μας έβγαλαν έξω στην παραλία, εκεί που είναι οι βάρκες, στην μαρίνα. Όποιος είχε κανένα αντίσκηνο καλώς…Όποιος δεν είχε… Εν τω μεταξύ άρχισε ο καιρός και κρύωνε. Έστησε το αντίσκηνο ο πατέρας μου και άλλοι δύο από εδώ προσφέρθηκαν και έδωσαν αντίσκηνα στον κόσμο και τα στήσανε στην παραλία, μπροστά στη θάλασσα. Έβγαλε όμως Βαρδάρη δυνατό, που ερχόταν το κύμα και σάρωνε τα τσαντίρια μας…Θα πεθαίναμε… Βροχή, κατακλυσμός, να τρέχουν τα νερά, να τσιρίζει ο κόσμος τη νύχτα, κακό, φωνές!!! Γίνεται μια επιτροπή και πηγαίνει στον Χαβδί Μπέη ο οποίος καθόταν στην περιοχή της Σαλαμίνας που ήταν και τα ψαράδικα και είχε δυο σπίτια, παλάτια…Του λένε ότι «Είμαστε πρόσφυγες, θα πεθάνουμε στο δρόμο, τα παιδιά μας θα πνιγούν από τη θάλασσα, σας παρακαλούμε, αν είναι δυνατόν, για δυο-τρεις μήνες, μόνο να ξεχειμωνιάσουμε κι ύστερα θα δούμε τι θα κάνουμε». Αυτός ανένδοτος, με κανέναν τρόπο. «Εγώ» λέει «εδώ το ’χω περιβόλι, έχω λουλούδια, πρασινάδες, δεν μπορώ, δεν το δίνω…» Σε δυο-τρεις μέρες όμως έγινε η ανταλλαγή και σηκώθηκε κι έφυγε και τ’ άφησε όλα όπως τ’ αφήσαμε εμείς. Όσοι πρόλαβαν μπήκαν στο σπίτι του. Εμείς κάναμε μια παραγκίτσα με σανίδια… Όταν χιόνιζε, έμπαινε το χιόνι από πάνω από τα κεραμίδια κι ήμασταν με τις ομπρέλες. Μείναμε στις παράγκες αυτές δεκαπέντε χρόνια… Οι γονείς μας ήταν ψαράδες… Ύστερα κλήρωσαν αυτά τα οικόπεδα εδώ σ’ αυτό το μέρος που ήταν ερημιά, λάσπη, σκόνη… Χάλια… Ήμασταν σ’ ένα παραγκάκι τρία επί τρία, πέντε-έξη άτομα κι από πάνω το χιόνι και ο βοριάς…
-Όταν ξαναπήγες στην Κίο το 1982, μετά από 60 χρόνια…
-Έγινε μια εκδρομή και πήγα με μια μεγάλη παρέα στην πατρίδα μας, που τόσο λαχταρούσα να πάω…Το σπίτι μας το είχαν γκρεμίσει τότε και ανέβαζαν πολυκατοικία. Ήταν στο τελείωμα, έβαζαν τα καλοριφέρ. Εκεί καθόταν μια καλή οικογένεια τούρκικη από την Κρήτη, οι οποίοι ήταν μορφωμένοι, είχαν δυο παιδιά, έναν αεροπόρο κι έναν γιατρό. Μας υποδέχθηκαν καλά, μας μίλησαν ωραία, είχαμε και διερμηνέα μαζί μας, μας πήραν μέσα και τους είπαμε ότι αυτό ήταν το σπίτι μας. «Ελάτε σουτζούκ, να δείτε μέσα πολλά οντά…», πολλά δωμάτια δηλαδή για να μείνουμε και να κοιμηθούμε εκεί. Και έλεγαν «Κι εμείς δεν θέλαμε να γίνει αυτό αλλά οι άλλοι φταίνε. Ζούσαμε καλά, ζούσαμε αδερφικά…» Μετά πήγα στο χωριό μου και το γύρισα. Κάποια στιγμή μας πήγανε σ’ ένα μέρος που λεγότανε «Χριστός» που είχε μια ωραία εκκλησία, που την γκρέμισαν οι Τούρκοι και την κάνανε ένα πολύ ωραίο κεντράκι, που πήγαιναν όλοι οι πλούσιοι …Λίγο παρακάτω ήταν η θάλασσα και τα κλωνιά των δέντρων έπεφταν μες στη θάλασσα… Είδαμε κι ένα κτήμα με πολλά ελαιόδεντρα ανθισμένα κι έκοψα ένα μεγάλο κλωνί με ψιλό κίτρινο ανθάκι, να φέρω για δείγμα εδώ…Γύρισα λοιπόν, αλλά η καρδιά μου έμεινε εκεί, το πονούσα το χωριό. Βέβαια οι Τούρκοι το αναμόρφωσαν, είχαν κάνει πολύ ωραία κέντρα, τα σπίτια τα μικρά τα έκαναν πολυκατοικίες και άλλα πολλά σπίτια τα αναπαλαίωσαν. Στην παραλία είχαν σπίτι πολλοί Τούρκοι γιατροί, όλο «ντόκτορ» έγραφε έξω απ ’τα σπίτια. Αλλά όταν έμπαινες μέσα στο χωριό ήταν όπως τ’ αφήσαμε, πάλιωσε κιόλας, πολλά χρόνια. Εγώ έφυγα οκτώ χρονών και πήγα εξήντα εννιά εκεί. Πήγαμε να βρούμε καμιά εκκλησία, αλλά τις είχαν κάνει όλες τζαμιά. Είχαν κάνει εργοστάσια με μεταξοσκώληκες και είχαν πολλά «δούναι και λαβείν» με την Περσία. Επίσης υπήρχαν πολλοί ψαράδες….Πολλά ψάρια, πολλά ελαιόδεντρα, πλούσιο μέρος, ωραίο μέρος…
-Η πολιτιστική ζωή πώς ήταν;
-Η Κίος είχε μεγάλη πολιτιστική κίνηση. Είχε σύλλογο γυναικών και μεγάλη μπάντα, στην οποία διευθυντής ήταν κάποιος Καρακάσης. Είχε ένα πολύ μεγάλο σχολείο, αρρεναγωγείο και παρθεναγωγείο όπου αποφοιτούσαν οι δασκάλισσες. Επίσης μια μεγάλη εκκλησία, τη Θεομάνα Οδηγήτρια, η οποία ήταν και Μητρόπολις. Ο Δεσπότης της Νίκαιας, όπου έγινε η πρώτη Ιερά Σύνοδος, τα Θεοφάνεια ερχόταν στην Κίο και έριχνε το Σταυρό στη θάλασσα…
Πάντως όλοι οι πατριώτες μείνανε με τον καημό της επιστροφής και πίστευαν ότι κάποτε θα γύριζαν πίσω. Κι αυτό έγινε γιατί τους πρόδωσαν οι μεγάλοι και τους εγκατέλειψαν χωρίς όπλα και πολεμοφόδια…Φύγαμε από κει και ήρθαμε εδώ και μας φώναζαν «τα προσφυγκάκια, τα προσφυγκάκια» κι έπαιρναν τα παιδιά τους μέσα… Μας έβαζαν κάτι ενέσεις για τύφο. Μας έδιναν κάτι κουβέρτες και καμιά κουραμάνα. Zήσαμε με τέτοια κακουχία κι από τόσα σπίτια κι αγαθά που είχαμε, ήρθαμε εδώ σ’ ένα παραγκάκι, να βρέχει, να χιονίζει και να βρεχόμαστε μέσα και να πέφτει το χιόνι. Δεν θυμάμαι πολλά πράγματα. Ο παππούς ο Θανάσης θυμόταν και τα ονόματα των σκοτωμένων. Έλεγε «ο τάδε, ο τάδε, ο τάδε». Κακουχία, φτώχεια, ταλαιπωρία, μεγάλη ταλαιπωρία… Άστα, μη συζητάς…
Στο video στο τέλος του κειμένου, μπορείτε να ακούσετε ολόκληρη τη συνέντευξη. Ήταν απαραίτητο να γίνουν κάποιες μικρές τροποποιήσεις, έτσι ώστε ο προφορικός λόγος να μετατραπεί σε γραπτό κείμενο.
Σημειώσεις:
1)Aπό τη Wikipedia.
2) Η αφήγηση πραγματοποιήθηκε στις 3 Μαρτίου 1997. Το ηχητικό μοντάζ έγινε από τότε με ένα διπλό κασετόφωνο.
3) Ένα μέρος αυτών των αφηγήσεων ακούστηκε στις 15 Ιουλίου 2020 από την εκπομπή του Αλέξη Βάκη «Στο Κόκκινο» 105,5.
4) Στη διάρκεια της αφήγησης ακούγονται αποσπάσματα από τη «Μικρά Ασία» του Απόστολου Καλδάρα και του Πυθαγόρα με τον Γιώργο Νταλάρα, καθώς και το τραγούδι «Καλαμαριά» των Γρηγόρη Σουρμαΐδη και Γιώργου Καλαμαριώτη με την Ρένα Κουμιώτη.
5) Το ηχητικό ντοκουμέντο έχει κατατεθεί στο Ιστορικό Αρχείο Προσφυγικού Ελληνισμού του Δήμου Καλαμαριάς. Παρουσιάστηκε επίσης σε εκδηλώσεις Ομογενειακών οργανώσεων στη Νέα Υόρκη τον Μάρτη του 1997. Απόσπασμα της αφήγησης δημοσιεύθηκε στο περιοδικό «Πολίτης Κ» του Δήμου Καλαμαριάς τον Φεβρουάριο του 2011.
6) Oι φωτογραφίες με τις εικόνες της Κίου προέρχονται από το βιβλίο του Ευρυσθένη Λασκαρίδη «Κιανά» (1966). Οι υπόλοιπες είναι από το προσωπικό μου αρχείο.
